«فقه قرآنی با نفس رحمانی» منتشر شد/ بررسی آرای فقهی محقق اردبیلی

به گزارش خبرگزاری مهر، در این اثر‏ سعی شده است با دست گذاشتن بر روی شخصیت احمد بن محمد اردبیلی معروف به مقدس اردبیلی که در جهان علم و فقاهت، ایشان را محقق اردبیلی نامیده‌اند و با انتخاب شاهکار علمی، فقهی، قرآنی و فرهنگی او به نام «‌زبدة البیان فی براهین احکام القرآن» به‌عنوان زمینه اصلی تحقیق در زمینه نشر فرهنگ اهل‌ بیت(ع) با زبانی جدید گامی برداشته شده است.

 

با تحقیق موشکافانه در ماهیت ساختار اندیشه فقهی محقق اردبیلی و چگونگی استفاده این عالم فرزانه از منابع چهارگانه احکام یعنی قرآن‌کریم، ‏سنت، اجماع و عقل و نوع نگرش ایشان به آنها در فرایند اجتهاد و استنباط احکام در عصر صفوی که عصر اخباریگری و مبارزه با آن است به‌عنوان یک مکتب فقهی با محوریت تحقیقی زبدةالبیان می‌توان به هدف بازنگری میراث دینی و علمی پیشینیانمان و شناخت بهتر فرهنگ اهل‌بیت‌(ع) نزدیک شد. در نگاه به کتاب زبدة البیان، ابتدا باید اصول کلی از تفاسیر قرآن کریم را دانست تا پی به میزان اهمیت این تفسیر ببریم.

 

تفسیر‌های قرآن‌ کریم از حیث اسلوب و شیوه بحث درباره مفاهیم و معانی قرآن‌کریم مختلف است به این معنی که اختلاف‌‌‌های تفسیری مربوط به زاویه خاص بینش و نگرش است که براساس آن مفسر به تبیین آیات قرآن‌کریم پرداخته است. برخی مفسرین آیات قرآن‌کریم را از جنبه‌های اخلاقی، فقهی‌ـ‌ حقوقی، اجتماعی، ادبی، و بلاغی مورد بررسی و تبیین قرار داده‌اند و دسته‌ای دیگر به مباحث عقلی و کلامی توجه بیشتری داشته‌اند و شکی نیست که اختلاف رویکرد، اختلاف نگرش و جهت تفاسیر یا به ‌دلیل اختلاف سلیقه مفسرین است و یا به‌ دلیل اختلاف مناطق و محیط زندگی آنها.

 

باید درنظر گرفت بحث از رویکرد، بحث از اغراض و هدف‌هایی است که مفسر درنظر دارد در تفسیر خود به آنها برسد وآن علت غایی برای تألیف تفسیر قرآن می‌باشد. با توجه به این بحث هر تفسیر قرآن با هر رویکرد و نگرش که تألیف شود دارای روش تفسیری متداولی می‌باشد. بحث از روش تفسیری همان تبیین روش مفسر با استفاده از ابزارها و وسایلی است که برای تفسیر آیات به‌کار می‌برد.

 

ابزارهای متداول می‌تواند خود آیات قرآن، سنت، عقل، اجماع‌، ادب و لغت و یا معانی بیان باشد. کیفیت و میزان استفاده از این ابزارها شکل و اسلوب روش تفسیری را بیان می‌کند. به معنای دیگر، در بررسی روش تفسیری برآنیم تا تکیه‌گاه‌های مفسر برای تفسیر یک آیه را تبیین کنیم از جمله معروف‌ترین و پرسابقه‌ترین رویکردهای تفسیری، تفسیرهای فقهی و به ‌عبارت دیگر آیات‌الاحکام است.

 

در میان کتب آیات‌الاحکام زبدةالبیان از جایگاه ویژه‌ای برخوردار می‌باشد و به‌ عنوان مشهورترین کتاب آیات‌الاحکام در بین فریقین جلوه‌‌گر شده است. مؤلف در این کتاب علاوه بر استخراج فروعات فقهی از آیات قرآن‌ کریم، کوشید نکات ادبی وجنبه‌های بلاغی آیات الهی را مورد بحث و پژوهش قرار دهد و همین کار بر دشواری و پیچیدگی متن افزود و به‌ همین جهت تعلیقیه‌های فراوانی برآن نگاشته شد.

 

محقق اردبیلی با تألیف کتاب مجمع الفائدة و البرهان ‌که یک دائرة المعارف فقه امامیه است توانسته مکتب فقهی خود را تبیین کند ولی اگر بخواهیم اندیشه فقهی ایشان را به‌طور خلاصه و فشرده مورد ملاحظه قرار دهیم باید زبدةالبیان ایشان را که به‌نظر می‌رسد آئینه تمام نمای ساختار ذهنی و اندیشه فقهی ایشان است، معیار قرار دهیم، زیرا ایشان توانسته است در این کتاب دو مسأله مهم قرآن و فقه را در کنار یکدیگر به‌کار گیرد.

 

از سوی دیگر این کتاب گران‌قدر یکی از تفاسیر مهم و برجسته قرآن‌کریم در استفاده از آیات قرآن با شیوه تفسیر قرآن به قرآن و تفسیر در سایه عقل صریح است. به‌نظر می‌رسد در کنار بازخوانی آیاتی که به بیان حکم فقهی صریح پرداخته است استفاده از مدلولات غیر مستقیم قرآن از جمله امثال و قسم‌ها وغیره امکان نوآوری و توسعه آیات‌الاحکام را در این کتاب فراهم آورده است.

 

 

از همه مهمتر شیوه متفاوت برخورد محقق اردبیلی با قواعد مهم اصولی از جمله حجیت ظواهر قرآن، حجیت خبر واحد، صیانت قرآن از تحریف و تخصیص و تقیید قرآن به خبر واحد، عمق و ژرف نگری خاصی به این تفسیر داده است. همچنین استفاده از قواعد مهم فقهی از جمله إصالة اللزوم و قاعده سهولت و قاعده لاحرج و تعمیم آن به باب‌های مختلف فقهی این کتاب باعث شده است آیات‌الاحکام ایشان را به لحاظ برخوداری از برخی آراء مخالف و متضاد در مقایسه با سایر تفاسیر و آرای فقهی از حساسیت وی‍ژه‌ای برخوردار سازد.

 

بر این اساس بررسی اندیشه فقهی محقق اردبیلی در این کتاب با محوریت فرضیه‌های ذیل مورد نظر مؤلف قرار گرفت: الف. به‌نظر می‌رسد محقق اردبیلی ضمن تحلیل لغوی و تاکید بر متفاهم ظاهری مدالیل آیات بر تعداد آیات‌الأحکام افزوده است و البته ظواهر آیات را معیار حذف و درج آیات‌الاحکام قرار داده و با رویکردی ضابطه‌مند ولی متفاوت با سایر مجتهدین، ادله دیگر چون اجماع و اخبار آحاد را در مقایسه با تمسک به ظواهر آیات مورد توجه قرار داده است. این رویکرد، نقطه مقابل جریان اخباری‌گری که در آن مقطع زمانی در مرحله رشد و بالندگی خود بوده است، تلقی می‌شود.

 

همچنین ایشان در زبدةالبیان استفاده از «قواعد کلی مستخرج از ظواهر آیات» را مورد تأیید تام قرار داده است. ب. محقق اردبیلی ضمن تکیه بر ارزش و اهمیت بی بدیل قرآن، دیگر منابع فقهی ‌ـ‌ به ‌ویژه عقل را‌ ـ‌ در ذیل آن مورد استناد قرار داده است و توانسته با دو معیار ظاهر آیه و برهان عقلی آرای فقهاء سلف را مورد نقد قرار دهد.

 

این اثر از چهار فصل تشکیل شده است: در فصل اول با عنوان «نگاهی بر زندگی محقق اردبیلی و ساختار کتاب او»، پیرامون شناخت ابعاد زندگی و شخصیتی محقق اردبیلی، تعاریف و اصطلاحات مدنظر نویسنده، مکاتب فقهی عصر صفوی، کتب آیات الاحکام از ابتدا تا عصر محقق اردبیلی بحث و بررسی شده است.

 

در فصل دوم با عنوان «ساختار اندیشه فقهی محقق اردبیلی در کتاب زبدة البیان»؛ پیرامون نقش تحلیلهای لغوی در تفسیر آیات الأحکام، زبدةالبیان و بررسی منابع لغوی مورد استناد این کتاب، قواعد و ضوابط کلی فقهی مستفاد از ظواهر آیات، نقد آرای فقهاء و التزام به احکام مستفاد از ظواهر آیات، بررسی و تحلیل تفصیلی آرای زبدةالبیان پیرامون آیات مربوط به بحث‌هایی از عبادات، عقود، ایقاعات، حدود و شهادات به‌ عنوان نمونه عملی بحث شده است.

 

در فصل سوم با عنوان «ارزیابی منابع فقه در زبدةالبیان»؛ پیرامون حجیت ظواهر آیات و نفی تفکر اخباری‌گری در اندیشه فقهی محقق اردبیلی، حجیت اخبار آحاد در مواجهه با احکام القرآن در اندیشه فقهی محقق اردبیلی، جایگاه عقل و برهان در اندیشه فقهی محقق اردبیلی، جایگاه اجماع در اندیشه فقهی محقق اردبیلی بحث شده است. فصل چهارم نیز به نتیجه‌گیری ارائه پیشنهادات اختصاص دارد.

 

کتاب «فقه قرآنی با نفس رحمانی: ساختار اندیشه فقهی محقق اردبیلی در زبدة البیان فی براهین احکام القرآن» تألیف علیرضا خیرالهی کوهانستانی به همت انتشارات دانشگاه امام صادق(ع) به بهای 90000 ریال در سال جاری منتشر شد.