ملاک ارزش اعمال انسانها/ نباید همه کارهای خیر از چشم دیگران پنهان بماند

در فرهنگ اسلامی، نیت نقش تعیین کننده در ارزش اعمال انسان ایفا می‎کند. اما این که سرّ این مطلب چیست، بخشی به فلسفه اخلاق و بخشی به حوزه‏های دیگر مربوط می‏شود. شیعه و سنی حدیث شریفی از پیامبر اکرم(ص) نقل کرده‏اند که آن حضرت فرمود: ارزش کارها به نیت است و هرکس متناسب با نیت خود بهره خواهد برد. البته منظور از نیت این نیست که انسان انگیزه خود را از انجام اعمال به زبان یا ذهن بیاورد. مثلاً بگوید: من این کار را برای خدا انجام می‎دهم، بلکه منظور این است که انگیزه واقعی انسان از انجام عمل، رضای خدا و یا رسیدن به پاداش‏های اخروی و یا دستکم، نجات از عذاب الهی باشد. بر اساس این حدیث اگر انسان کاری را به نیتی غیر الهی انجام دهد پاداشش همان خواهد بود و نزد خدا مزدی نخواهد داشت.

بر اساس فلسفه اخلاق اسلامی، ارزش عملی که در آن نیت خدایی وجود نداشته باشد در حد صفر است و اگر چنان عبادتی واجب با انگیزه خودنمایی انجام شود ارزش آن زیر صفر است؛ زیرا علاوه بر این که اصل عبادت باطل است، عذاب اخروی هم به دنبال دارد این مسأله با فرهنگ عمومی مردم دنیا به ویژه غیر مسلمانان تناسب و سازگاری ندارد.

آنها نمی‎توانند این مطلب را بپذیرند که خدمات فراوان یک شخص به مردم و جامعه، به صرف اینکه انگیزه الهی در کار نبوده است هیچ و پوچ انگاشته شود. در نظام ارزشی اسلام، چیزی دارای ارزش است که اثر خوبی در روح انسان برجای بگذارد ظهور این حالت در آخرت به صورت نعمت‏های بهشتی و یا سایر نعمت‏های اخروی خواهد بود. به عبارت دیگر، رابطه بین انسان و خدا و یا رابطه انسان با نعمت‏های بهشتی، همان اثری است که در روح انسان باقی می‎ماند.

بهشت و نعمت‏های آن، در حقیقت نتیجه اعمالی است که انسان در دنیا انجام داده است پیامبر گرامی اسلام(ع) فرمودند: وقتی شما جمله «سبحان الله و الحمدالله و لااله الاالله و الله اکبر» را بر زبان جاری می‎سازید در واقع با این کار درختی را برای خود در بهشت می‎کارید و یا کسانی که مبادرت به خوردن مال یتیم می‎کنند درواقع آتش تناول می‎کنند. (سوره نساء آیه 10)

بنابراین آنچه به عمل ما ارزش می‏بخشد و آن را به خدا و عالم آخرت مرتبط می‏سازد، نیت قبلی ما است. کوچکی، بزرگی ظاهر اعمال نشان دهنده بی ارزش و یا ارزش آنها نیست، به بیان دیگر، ارزش کارها به کمیت آنها نیست در ظاهر قضیه هیچ تفاوتی مثلاً بین خرج کردن پول در راه حلال و مصرف آن در راه حرام وجود ندارد آنچه که موجب جدایی آنها از یکدیگر می‎شود نیت انسان است. انگیزه و نیت است که ارزش اعمال انسان را مشخص می‎کند.

نکته دیگر این که عبادات از لحاظ میزان نفوذ و تأثیر انگیزه‏های غیر الهی در آنها در یک حد نیستند و میان آنها تفاوت وجود دارد. برای مثال، شخصی که برای خودنمایی نماز می‎خواند فقط ممکن است مورد تشویق افراد مؤمن و نمازخوان قرار گیرد و کسانی که به نماز اهمیت نمی‏دهند به کار او توجهی نمی‏کنند. اما در امور عام المنفعه مثل ساختن مدرسه و بیمارستان و مانند آنها، هم مسلمان و غیر مسلمان؛ هم نمازخوان و غیر نمازخوان از آن استقبال می‏کند. بنابراین زمینه خودنمایی و ریا در پول خرج کردن بیشتر است تا در نماز خواندن.

از این رو انگیزه افراد در عبادات فردی با عبادت‏هایی که نفعی برای مردم دارد متفاوت است. انسان ممکن است عملی را به درستی انجام دهد، اما با انجام کار نادرستی ارزش آن را ازبین ببرد؛ مانند آتشی که محصولی را بسوزاند از جمله کارهایی که موجب از بین رفتن اعمال خوب انسان می‏گردد؛ منت گذاری است. قرآن کریم در این باره می‎‏فرماید: صدقه‏های خود را با منّت و آزار تباه نسازید.

وقتی انسان کار خیری را به صورت علنی انجام می‏دهد دیگران هم انگیزه و رغبت پیدا می‏کنند که مشابه آن کار را انجام دهند اگر بنا باشد که هیچ کار خیری در پیش چشم دیگران انجام نشود مردم جامعه، به خصوص کودکان و نوجوانان به اهمیت کار خیر پی نمی‏برند.