طبیعت بکر ارسباران؛ زیبای خفته آذربایجان

به گزارش خبرنگار مهر، این منطقه با 51 هزار هکتار وسعت و هم مرز با جمهوری ارمنستان، آذربایجان و نخجوان همچون نگینی بر تارک نقشه های گردشگری ایران اسلامی می درخشد.

آ ب و هوای مناسب و پوشش گیاهی متنوع شامل نی زار، بوته زار، درختچه های گز و انار، افرا و نسترن، بید، زرشک، گردو، گیاهان مرتعی و دارویی توجه هر گردشگری را برای سفر به این منطقه جلب می کند و فراتر از آن، تکرار سفر به سرزمین زیبایی ها  را اجباری می کند.

ارسباران بهشت گمشده آذربایجان؛ در انتظار گردشگران نوروزی

کوه هایش سر سبز و سر به فلک کشیده، دشت اش زیبا، رودهایش خروشان، جنگل هایش انبوه، حیات وحشش کم نظیر، گردشگران اش با فرهنگ و میزبانان اش میهمان نواز اند.

آهو، مارال، قوچ، میش، بز، پلنگ و خرس قهوه ای در سرزمین زیبایی ها می تازند و سیاه خروس، کبک، عقاب طلایی، اردک، حواصیل، اگرت و بوتیمار، قرقاول، طرلان و بالابان در پستی و بلندی زمین سبزش می خرامند.

مناطق حفاظت شده محیط زیست آذربایجان شرقی، مخزن بین المللی تنوع زیستی و حوضچه ژنتیكی بوده كه مورد توجه ویژه سازمان آموزشی، علمی و فرهنگی سازمان ملل متحد است.

مناطق حفاظت شده محيط زيست آذربايجان شرقي جدايی از جاذبه هاي طبيعي و گردشگري داراي اهميت زيست بومي و تنوع زيستي و ژنتيكي بوده و وجود تنوع زیست محیطی و مناطق مختلف حفاظت شده بین المللی ویژگی خاص و منحصر به فردی به این منطقه داده که آب و هوای بسیار مطبوع آن، ارسباران را به منطقه جذاب و زیبای گردشگری تبدیل کرده است.

در این میان منطقه حفاظت شده ارسباران با تنوع گونه های گیاهی و جانوری و زیستگاه های جنگلی منحصر به فرد یکی از 9 ذخیره گاه زیستکره کشور محسوب شده و از اشتهار جهانی برخوردار است.

ارسباران یا قَرهَ داغ یک ناحیهٔ کوهستانی و جنگلی است که در شمال استان آذربایجان شرقی و جنوب رودخانه ارس با وسعت بیش از ۷۰ هزار هکتار واقع شده‌است.

ابن ناحیه سرزمین پهناوری است که از شمال به رود ارس و از مشرق به مشکین شهر و مغان و از جنوب به سراب و اوجان و از مغرب به مرند و تبریز محدود است و شهرستان اهر را در بر می‌گیرد.

ارسباران عنوان جدیدی است و در گذشته به آن ناحیهٔ «قره‌داغ» یا «قراجه‌داغ» می‌گفتند. ساکنان دشت مغان و اطراف مشکین‌شهر و تقریباً همهٔ افراد بومی منطقه هنوز هم این لفظ را به کار می‌برند.

ارسباران فسیل زنده جهانی

اين منطقه در شمالغرب آذربايجان شرقي ميان سه رودخانه مهم ارس در شمال و ايلگنه چاي در غرب و كليبرچاي در شرق واقع شده و از جنوب به ارتفاعات سهراما متصل بوده و به دلیل همجواری با رودخانه ها طبیعت منحصر به فردی را خلق کرده است.

ارسباران در سال 1350 و 1352 شمسي ابتدا به عنوان منطقه ممنوعه و سپس منطقه حفاظت شده معرفي و تحت مديريت سازمان حفاظت محيط زيست قرار گرفته و به زودي به پارك ملي ارسباران ارتقا مي يابد.

همچنین اين منطقه در سال 1354 از طرف يونسكو عنوان ذخيره گاه زيستكره را نيز دريافت کرده و از اشتهار جهاني برخوردار و به عنوان فسيل زنده معروف شد.

از میان دو هزار و 400 گونه شناسایی شده در آذربایجان حدود هزار و 400 گونه از مجموع آنها در جنگل های ارسباران زیست می کنند.

مراتع این منطقه که اغلب در خارج از محدوده حفاظت شده قرار دارند، از پوشش غنی برخوردار بوده و دارای گونه های جانوری است.

یکی از ویژگی های منحصر به فرد ارسباران وجود مراتع و جنگلهای زیبا و سر سبز آن بوده و این منطقه زیستگاه حیواناتی همچون  گوزن شوکا، سیاه خروس، کبک دری و خرس و بسیاری از پرندگان نادر و درحال انقراض اروپایی است که در خارج از محدوده حفاظت شده مامن گزیده اند.

ارسباران پوشیده از پوشش گیاهی متنوع بوده که وجود چنین طبیعتی در منطقه ای کوهستانی چشم نواز بوده که تاكنون هزار و 80 گونه گياهي مختلف در منطقه شناسايي شده كه از درختان و درختچه هاي مهم و شاخص منطقه بلوط، سرخدار، ارس، گيلاس وحشي، بارانك ، زغال اخته ، افرا ، گردو و ممرز را مي توان نام برد.

گونه هاي جانوري منطقه حفاظت شده ارسباران 320 گونه بوده كه پستانداران شاخص اين منطقه كل و بز، پلنگ ، گربه وحشي ، خرس قهوه اي و سياه گوش است.

بيش از 220 گونه پرنده نيز از جمله سياه خروس و قرقاول در اين منطقه زيست مي كنند كه مختص ارسباران بوده و شهرت جهاني دارند.

38 گونه خزنده و دوزيست و 22 گونه ماهي هم در منطقه ارسبارن شناسايي شده است.

زيبايي‌هاي مسحوركننده ارسباران، تغيير دائمي مناظر و جايگزيني مناسب و متناوب چشم اندازهاي مرتعي و جنگلي در سراسر اين منطقه است.

آثار تاریخی ارسباران نشان پایمردی جوانان غیور منطقه

البته اهميت منطقه ارسباران تنها به دليل ويژگيهاي خاص اكولوژيكي و توانايي ‌هاي زيست محيطي آن نبوده بلكه ميراث تاريخي و فرهنگي اين منطقه نيز خود قابل توجه است.

وجود آثار تاريخي به ويژه قلعه‌هاي متعدد از زمانهاي گذشته در ارسباران نشان از دلاوريها و پايمردي انسانهايي است كه در اين منطقه زندگي كرده اند.

قلعه بابک، قلعه پشتو، دژ قهقهه، بقعه شیخ شهاب‌الدین اهری و قلعهٔ آوارسین از جمله آثار تاریخی به یادگار مانده روزگاران دلاوری ها و پایمردی های مردان غیور منطقه است.

کلیسای تاریخی سنت استپانوس در 20 کیلومتری غرب جلفا، نهمین اثر جهانی ایران در ثبت یونسکو  در میان کوه ها و درختان سرسبز محلی با عنوان  " قئزل وانک " محلی برای اطراق گردشگران است.

درباره تاریخ بنای کلیسا، اظهارات گوناگونی ابراز شده است و عده ای آن را از بناهای اوائل مسیحیت، می دانند و  برخی دیگر آن را به دوره صفویه نسبت می دهند.

در عبور از مسیر جلفا تا کلیسای سنت استپانوس، پل ضیاء الملک، نمازخانه چوپان در میان کوه های رسوبی سرخ رنگ حاشیه جاده و کاروانسرای خواجه نظر، چشم گردشگران را می نوازد.

كاروانسراي خواجه نظر (عباسي) یکی از 999 کاروانسرای ساخته شده در زمان شاه عباس صفوی است.

تاورنيه فرانسوي اين كاروانسرا را ديده و مي نویسد:" خواجه نظر يكي از ارامنه معتبري بود كه از جلفا خارج شد و چون در تجارت ترقي كرد و نزد شاه عباس كبير و جانشين او شاه صفي اعتبارات حاصل نمود، او را كلانتر ملت ارامنه كردند و به افتخار وطن اصلي خود جلفا 2 كاروانسراي بزرگ در آنجا بنا كرد كه هنوز در طرفين رودخانه باقي هستند 1001000 اكو در آنجا خرج كرد ، اما اين دو بناي عالي به واسطه فوت باني ناتمام ماندند".

ارسباران عرصه پایمردی در روزگار استعمارگری ها

منطقه ارسباران یادگار به جا مانده از روزگاران استعمار بوده و زخم چکمه های متجاوزان را در سینه خود نیز احساس کرده است.

شهريور 1320 هنگامي كه متفقين تصميم به اشغال ايران مي‌گيرند در پی اعلام بی طرفی ایران در جنگ جهانی اول و یورش روس ها به مرز ارسباران تنها سه مرزبان غيور وظيفه پاسداري از مرزهاي شمالي ايران را بر عهده داشته‌اند.

 پس از آنكه ارتش روس‌ها براي ورود به خاك ايران به پل فلزي جلفا ـ نخجوان كه عملاً تنها و بهترين محل عبور از رود پرخروش ارس در اين ناحيه است نزديك مي‌شوند، مقاومت دو روزه اين سه دلاور آغاز مي‌شود.

اين مرزبانان غيور و شجاع مرزهاي ايران با اشراف به پل، دو روز تمام لشكر تا بن‌دندان مسلح روس را زمين‌گير مي‌كنند، روس‌ها نيز كه چاره‌اي جز عبور از همين پل نداشته‌اند نمي‌توانستند با توپخانه سنگين به حمله بپردازند و در نهايت با شهادت «ژاندارم شهيد سرجوخه ملك محمدي»، «شهيد سيد محمد راثي هاشمي» و شهيد عبدالله شهرياري» بود كه توانستند وارد خاك ايران شوند.

 مقاومت شجاعانه اين سه سرباز چنان تاثيري بر ارتش متجاوز شوروي گذاشت كه پيكر پاك آنان در همان محل مقاومت با احترام به خاك سپرده شده و امروزه نشانه ای از غيرت و شجاعت جوانان ايران عزيزمان است.

بر روي سنگ آرامگاه هر سه شهيد نوشته شده است، «آرامگاه ژاندارم شهيد، ... كه در شهريور ماه 1320 در راه انجام وظيفه در مقابل مهاجمان ايستادگي كرده و به شهادت رسيده است«

معادن فلزی دردسر بزرگ محیط زیست ارسباران

وجود منابع طبیعی غنی و معادن و ذخایر این منطقه از سوی دیگر دردسر بزرگ برای این زیستگاه بزرگ بین المللی شده است.

جنگلها و مراتع آرزوی سبز بودن و جنب و جوش حیات وحش را با صدای وحشیانه بلدوزرها در خاک دفن کرده و از دل خود کارخانه می رویانند و جانواران و حیوانات از آن مناطق فراری شده و زیستگاه آنها تخریب می شود.

بسیاری از مناطق آزاد ارسباران که شامل مراتع بوده و زیستگاه حیات وحش است با بلدوزر ویران کرده و اقدام به ساخت شرکتها و کارخانه های مس کرده اند.

کارشناسان منابع طبیعی وجود معادن فلزی در منطقه ارسباران را دردسر بزرگ منابع طبیعی و حیات وحش این منطقه می دانند که در مناطق جنگلی معادن فلزات رنگین ( فلزات کمیاب ) معضلی برای محیط زیست هستند.

این معادن ارزش اقتصادی بالایی داشته و به دلیل میزان کم آن در مناطق مادر مورد توجه خاص معدن داران است که یک گرم در تن فلز اهمیت ویژه ای دارد، گرچه در این قسم از مناطق برای معادن معمولی سنگ مجوز داده نمی شود اما در خارج از محدوده مناطق حفاظت شده کارخانه ها به صورت خودسرانه فعالیت می کنند.

به عقیده کارشناسان، سرانه فضای سبز به قدری نیست که آن را به خاطر اکتشاف تخریب کنیم و این فعالیتهای انسانی در مقایسه با از دست دادن منابع طبیعی بهای سنگینی است که متاسفانه کسی به آن توجه نمی کند.

احداث کارخانه های مختلف در مناطق جنگلی معضل اساسی محیط زیست بوده فاضلاب آنها باعث آلودگی سواحل غربی و شرقی رودخانه ها می شود.

گزارش: یاسمین مولانا