تدبير و شكوه در قاب معماري ايراني/ سفر به زیر زمین برای یافتن آب

به گزارش خبرنگار مهر، ويژگيهايي چون طراحي مناسب، محاسبات دقيق، فرم درست پوشش، رعايت مسائل فني و علمي در ساختمان، ايوانهاي رفيع، ستونهاي بلند و بالاخره تزئينات گوناگون ، هريك در عين سادگي معرف شكوه معماري ايران است.

معماري ايراني آميخته اي از هنر و علم بوده است و تدبير را در آجر به آجر ساخت آب انبارها نيز مي توان ديد.

آب و تامين آن براي ايرانيان مهم بوده و اين كشور يكي از اصلي ترين زادگاههاي آب انبار است.

قديمي ترين آب انبار بر بلنداي زيگورات

طبق منابع، قديمي‌ترين آب‌انبار دنيا آب‌انبار شهر اور در نزديكي بصره است كه 2150 سال قبل از ميلاد به دستور پادشاه اور بر سكوي زيگورات اين شهر ساخته شده است.

ايرانيان نيز از ديرباز به دليل خشكي و گرماي بيشتر مناطق اين كشور آب را ذخيره مي‌ كردند.

اين موضوع فقط خاص مناطق گرم و خشك نبوده و در حاشيه خليج فارس، جزاير جنوبي و حتي برخي شهرهاي شمالي مانند ساري و گرگان نيز، راه‌حل‌هاي مشابه به كار رفته است.

اين روش ذخيره كردن آب از ازمنه قديم در كوير مركزي عراق عجم كه استان مركزي مركز عراق عجم بوده است، متداول بوده و سلاطين و امراي ايران در كوير مركزي، جاهايي را انتخاب مي‌كردند كه در منتهاي دامنه و شيب اراضي باشد.

آب انبار؛ بنايي مبتني بر اصول مهندسي

آب‌انبار، حوض و يا استخر سرپوشيده‌اي است كه براي ذخيره آب معمولاً در زير زمين ساخته مي‌شود و در مناطق كم‌آب و كويري آب انبار را از آب باران و يا جويبارهاي فصلي پر مي‌كنند.

آب معمولاً در زمستان ذخيره شده و در تابستان به كار مي‌رود وآب انبارها از جمله تأسيسات وابسته به قنات هستند.

نحوه ساخت آب انبار، تصفيه و عايق بندي آن با اصول مهندسي و علمي مطابقت دارد.

براي تصفيه از روش‌هاي فيزيكي و شيميايي استفاده مي‌شود، ته نشين شدن مواد زايد، اضافه كردن حجم مشخصي از نمك به منظور تجزيه آن و ميكروب كشي توسط كلر آزاد شده، استفاده از تركيبات آهكي براي گندزدايي و استفاده از كيسه‌هاي زغال به منظور بوگيري از جمله اين روش‌ها است.

ساختار فيزيكي آب انبارها بدين گونه بوده كه در مسير جريان آبهاي سطحي و رودخانه هاي فصلي مخزني به عمق 10 تا 30 متر در نزديكي محل زندگي حفر مي كردند و سپس كف و ديواره آب انبار را با آجر، سنگ و ساروج با دقت با پي و ديواره هاي قطور ساختمان مي كرده اند.

ساخت آب انبارها تا 1330 / 60 پله تا دست يابي به آب خنك

احداث آب انبارها تا حدود اوايل دهه 1330 هجري شمسي ادامه داشته و در سراسر نقاط كشور مورد استفاده قرار مي گرفته است ديوارها كه به سطح زمين مي رسيد، بستگي به نوع محل، طاقي آجري با قوسي بيش از 120 درجه و تا ارتفاع حدود سه متر بر روي آن مي زده اند.

در مناطق كويري براي سرد نگه داشتن دائمي آب، تعدادي بادگير هم بر روي طاق آب انبار تعبيه مي كردند و سپس از جلو يا پيشخوان آب انبار پله هايي براي استفاده آب به پايين ترين نقطه آب انبار ساخته و بر راس آن سقفي گنبدي مي زده اند.

تعداد اين پله ها بين 10 تا 60 پله متغير بوده و در پايين ترين نقطه كه پاشير ناميده مي شود، يك يا دو عدد شير براي استفاده عموم نصب مي شده است.

ورودي آب انبارها گاهي اوقات با ايوان بسيار زيبايي مزين به نقش و نگارها و ابياتي كه نشان از اهميت، نگهداري و حفاظت از آب انبار، معرفي متوالي و سازنده آن و يا كتيبه اي از سنگ يا كاشي معرق كه تاريخ بنا و سازنده و معمار آن را نوشته بود، نصب بوده است.

آب انبارهاي معروف استان مركزي

استان مركزي از مناطق مركزي كشور است كه به دليل نيار به آب و ذخيره آن، ساخت آب انبار مرسوم بوده است و اكنون آب انبارهاي متعددي در شهرهاي مختلف استان به يادگار مانده است.

از مهمترين آب انبارهاي استان مركزي كه هنوز ساختمان آن باقي مانده، مي توان به آب انبار حاجي ميرزا حسين عامل ساوه، بلور تفرش، حاج مهدي نراق، مهدي آباد دليجان، شمس السلطنه بازار نراق، امامزاده محمد فم تفرش، امامزاده اسحق ساوه، سيد تقي حسيني ساوه، عبدالغفار خان باغ شيخ ساوه، مشهد اردهال دليجان، مسجد جامع ساوه، كلب علي خان خلج ساوه، ابراهيم آباد ساوه، گرگان آشتيان و حاج محمد ابراهيم اراك اشاره كرد.

آب انبارهاي زيباي نراق

آب انبارهاي شهر نراق يكي از شاهكارهي معماري دوره قاجار در شهر نراق به شمار مي روند كه به علت نزديك بودن به معماري كاشان از اصالت خاصي برخوردار هستند.

نراق در قديم الايام تشكيل مي شده است از سه محله كه هر كدام داري مركزيت خاص خود بوده و در اين مراكز مسجد، حسينيه حمام، آب انبار مجزا داشته است.

در حال حاضر آب انبار هر سه محله پايين ، بالا و بازار نراق پابرجاست.

آب انبارهاي نراق از زيباترين بناهاي اين شهر و استان مركزي است كه در ميان بافت تاريخي وسنتي اين شهر داراي بازديدكنندگان زيادي است.

آب انبار بلور تفرش

آب انبار بلور تفرش نيز كه سال 1378 در فهرست‌ آثار ملي ايران به ثبت رسيده به عنوان يادگار به جا مانده از دوران قاجاريه است كه به همت ميرزاحسين وزير ملقب به بلور از افراد خير تفرش در محله زاغرم شهرستان‌ تفرش‌ احداث شده است .

اين بنا اكنون به بازارچه و موزه صنايع دستي شهرستان تفرش تبديل شده است.

در ميان بناهاي تاريخي و باستاني، آب انبارهاي قديمي نيز بخشي از زيبايي ها را تشكيل مي دهند كه تماشاي انها فرصتي است براي تدبير و شكوه معماري بومي و ايراني و توشه برداشتن از هنر و آگاهي.

....

شکوفه راستین