مدتی است که کتاب حجاب شرعی در عصر پیامبر (ص) نوشته امیرحسین ترکاشوند به صورت زیراکس و CD انتشار یافته و از تاریخ 12 اردیبهشت 1391 روی سایت شخصی ایشان نهاده شده و محققان و افراد عادی بدون هیچ محدودیتی می‌توانند آن را در اختیار بگیرند.
این کتاب 1100 صفحه‌ای که قصد بررسی کیفیت و حد حجاب در دوران پیامبر گرامی اسلام حضرت محمد(ص) را دارد، با وجود اینکه به قول نویسنده زمان بسیاری (4 سال) صرف نوشتن آن شده است، اشکالات و ایرادهای فراوانی دارد و نقدهای بسیار جدی بر آن وارد است که نویسنده حتماً باید در آنها تأمل کند و به بازبینی آنها بپردازد.
قبل از ورود به بحث لازم می‌دانم تعریف پژوهش؛ شیوه پژوهش؛ تعریف پژوهش تاریخی و هدف پژوهش تاریخی را به نقل از دکتر علی دلاور در این‌جا ذکر کنم.
دکتر علی دلاور در کتاب مبانی نظری و عملی پژوهش می‌گوید: ”پژوهش عبارت است از مجموعه فعالیت‌هایی که به کمک آنها رابطه بین واقعیت‌ها مورد مطالعه قرار می‌گیرد. موفقیت و دست‌یابی به این هدف مستلزم آشنایی پژوهش‌گران با مبانی نظری و داشتن تجربه عملی است.“ (دلاور،صفحه21) یا: ”پژوهش عبارت است از مجموعه فعالیت‌هایی است که پژوهش‌گر با استفاده از آنها به قوانین واقعیت پی می‌برد.“ (همان، صفحه 25) یا: ”تحقیق عبارت است از مجموعه فعالیت‌هایی که برای کشف بخشی از جهان حقیقی انجام می‌شود.“ (همان، صفحه 46)
وی در مورد اهمیت تحقیق نیز می‌گوید: ”راز احیا و رشد فرهنگی و علمی، پژوهش است. پژوهش زنگار جهل را می‌زداید؛ حقایق را آشکار می‌کند و راه را برای حل مسائل و مشکلات پیچیده انسانی هموار می‌سازد.“ (همان، صفحه 46) همچنین: ”تحقیق کنکاش ماهرانه، منظم و دقیق در پدیده‌هاست.“ (همان، صفحه 47)
در مورد شیوه کار محقق می‌گوید: ”محقق می‌داند که چه چیزهایی درباره موضوع مورد تحقیق او روشن است و کار خود را از همان نقطه با برنامه‌ریزی دقیق آغاز می‌کند، او اطلاعات را جمع‌آوری و ثبت می‌کند و سپس آنها را با دقت مورد تجزیه و تحلیل قرار می‌دهد... او تنها در جست‌وجوی اطلاعات واقعی است که می‌توانند فرضیه او را رد یا تأیید کنند و هیچ تلاش سوگیرانه در جهت ترغیب یا اثبات فرضیه‌های خود به کار نمی‌برد. تأکید او بر آزمایش است نه بر اثبات فرضیه. (همان، صفحات 47 و 48) و همچنین:”پژوهش‌گر سعی در ارتقای تفکر و منطق خود دارد و بر احساسات و عواطف شخصی خود در تشریح مسائل لگام می‌زند.“ (همان، صفحه 48)
دلاور بر این باور است:”یافته‌های مهم و مفید را نمی‌توان از طریق روش‌های شتاب‌زده و غیردقیق به دست آورد.تحقیق نیاز به اشتیاق دارد و پژوهش‌گر ممکن است به دور از توجه عموم مردم برای سالیان متمادی کار خود را تا حصول نتایج دنبال کند. پژوهش‌گر باید خلاق، صبور و منطقی باشد و شجاعت دیدن و بیان واقعیت‌ها را داشته باشد.“ (همان) وی در مورد پژوهش تاریخی نیز می‌گوید: [پژوهش تاریخی] عبارت است از کاربرد روش علمی ـ پژوهشی در مسائل تاریخی. این پژوهش در حقیقت کنکاش منظمی است در اسناد و مدارک و منابع دیگری که در زمینه مرتبط با سؤال مورخ درباره گذشته، دارای حقایقی هستند. بنابراین، پژوهش تاریخی ضرورتاً با وقایعی سر و کار دارد که قبل از تصمیم پژوهش‌گر به مطالعه آنها، به وقوع پیوسته‌اند.
... پژوهش تاریخی به رعایت دقیق ملاک‌های روش‌شناختی نیاز دارد که در عین حال، با روش‌های دیگر پژوهشی قابل مقایسه‌اند. هدف پژوهش تاریخی بازسازی گذشته در زمینه فرضیه‌ای است که در زمان حال تدوین می‌شود. دست‌یابی به این هدف مستلزم جمع‌آوری اطلاعات به صورتی منظم و عینی؛ ارزش‌یابی و تلفیق اسناد و مدارک و بالاخره رسیدن به نتایج قابل دفاع است.
پژوهش تاریخی عبارت است از گردآوری بیش‌ترین حقایق واقعی و انکارناپذیر. [...]بررسی حوادث؛ توسعه و گسترش تجارب گذشته؛ سنجش دقیق اعتبار مدارک و سایر منابع اطلاعاتی و توصیف و تشریح مدارک سنجیده‌شده همه در محدوده پژوهش تاریخی قرار می‌گیرند. (همان، صفحات 233 و 234)
با مطالعه کتاب حجاب شرعی در عصر پیامبر[ص] اشکالات زیر آشکار می‌شود:
1. استفاده نکردن از منابع دست اول
اصلی‌ترین و جدی‌ترین نیاز یک تحقیق به ویژه یک تحقیق تاریخی، استفاده از منابع و به خصوص منابع دست اول است: یکی از عمده‌ترین وظایف هر محقق، تاریخ دست‌یابی به منابع اطلاعاتی و جمع‌آوری مهم‌ترین اطلاعات موجود برای حل مسئله مورد تحقیق است. هر شی یا سند ثبت شده‌ای که به نظر برسد منبع اطلاعاتی بالقوه‌ای درباره گذشته است، مورد توجه مورخ قرار می‌گیرد. از آنجا که او قادر به مشاهده حوادث گذشته نیست؛ بنابراین، تلاش می‌کند تا به بهترین منابع اطلاعاتی دست‌رسی یابد. منابع اطلاعاتی معمولاً به دو دسته اصلی تقسیم می‌شوند: منابع دست اول و منابع دست دوم.
هر یک از این منابع نیز ممکن است به صورت مدارک کمی، مدارک شفاهی یا اسناد و آثار باستانی باشند. مدارک، قسمت اعظم منابع تاریخی را تشکیل می‌دهند و به منظور انتقال اطلاعات نگه‌داری می‌شوند. (همان، صفحه 238)
دلاور معتقد است: از آنجا که محقق شخصاً قادر به مشاهده حوادث گذشته نیست، باید کوشش کند که بهترین مدارک را از بین منابع دست اول موجود به دست آورد. او در این زمینه باید تلاش کند تا مدارک قابل مشاهده یا مدارکی را که برای آنها شاهد وجود دارد انتخاب کند [...] تأکید بر منابع دست اول و تعیین صحت و سقم آنها از اهمیت شایانی برخوردار است، زیرا این منابع، مواد اولیه پژوهش تاریخی هستند. (همان، صفحه 240)
وی می‌گوید: مورخان هرگز قادر نیستند که حوادث را به طور مستقیم مشاهده کنند. به علاوه، حوادث گذشته هم قابل تکرار نیستند. بنابراین، مورخان نباید فرض کنند که یافته‌های آنها به طور حتم، واقعی و درست هستند. از آنجا که اطلاعات تاریخی از منابع استخراج می‌شوند، پژوهش‌گر باید خیلی دقیق به بررسی آنها بپردازد و سعی کند میزان اطمینان به صحت و سقم منابع را تعیین کند. روشن ساختن این نکته که سند یا مدرکی دارای اشتباهاتی عمدی یا غیرعمدی است، یکی از کارهای ضروری پژوهش‌گر است.
مورخی که از این کار خودداری می‌کند و بدون رعایت احتیاط و بررسی منابع، اطلاعات را جمع‌آوری و تجزیه و تحلیل می‌نماید، دارای تهور بی‌موردی است. پژوهش‌گر کارآزموده با نگرشی انتقادآمیز به مدارک و اسناد توجه می‌کند.یک مدرک ممکن است به وسیله شخص دیگری به غیر از کسی که نام او در مدرک ذکر شده است، نوشته شده باشد. یک منبع تاریخی ممکن است متعلق به حادثه‌ای باشد که هرگز به شکلی که بیان شده، اتفاق نیفتاده باشد.
بنابراین، پژوهش‌گر باید همیشه واقعی و معتبر بودن منابع اطلاعاتی را مورد سؤال قرار دهد. هیچ کس نمی‌تواند در مورد واقعی و معتبر بودن منابع تاریخی کاملاً مطمئن باشد. بیش‌تر اوقات این احتمال وجود دارد که منبعی جعلی باشد یا محتوای آن به طور عمدی درست نباشد. در هر صورت،پژوهش‌گر باید منابع تاریخی را به صورتی دقیق و منظم ارزش‌یابی کند. ارزش‌یابی منابع تاریخی را انتقاد تاریخی می‌نامند، و این به دو طبقه تقسیم می‌شود:
1. انتقاد بیرونی که ماهیت منابع را ارزش‌یابی می‌کند.
2. انتقاد درونی که محتوای منابع را بررسی می‌کند. (همان، صفحات 240 و 241)
به گفته دلاور:”از طریق انتقاد بیرونی، پژوهش‌گر به بررسی اصالت و نقد صحت منابع می‌پردازد. (همان، صفحه 241) و پس از تعیین اصالت و اعتبار اسناد؛ مدارک و آثار باستانی، پژوهش‌گر به بررسی میزان درستی؛ دقت و ارزش محتوای منابع تاریخی می‌پردازد.“ (همان، صفحه 242)
در کتاب حجاب شرعی در عصر پیامبر[ص]، بحث شناخت ”موقعیت جغرافیایی و فرهنگی حجاز در عصر جاهلیت“ نقش مبنایی و اساسی دارد و نویسنده خود به اهمیت این موضوع اعتراف می‌کند و می‌نویسد:”برای رسیدن به هدف مذکور [استخراج میزان حجاب شرعی در عصر پیامبر] ابتدا لازم بود حجاب رایج در عصر جاهلی را به عنوان مبنای بحث به دست می‌آوردم تا بر پایه آن بتوانم اصلاحاتی که آئین اسلام نسبت به آن به وجود آورد را به خوبی شناسایی کنم.“(صفحه 7، سطرهای 1 تا 3) اما اقدامی در این باره انجام نمی‌دهد و برای یافتن منابع معتبر و دست اول تلاش چندانی نمی‌کند و در صفحه 8 سطرهای 14 تا 16 می‌نویسد: ”استخراج حجاب جاهلی بسیار سخت می‌نمود، زیرا در این باب به اثر مستقلی دست نیافتم.
برخی آثار نیز که گاه به آن پرداخته بودند، معمولاَ در راستای اصلی تحقیقم که پی بردن به میزان پوشیدگی و برهنگی آنان است، نبود.“ یا در صفحه 23 سطرهای 2 و 3 می‌نویسد:”دست‌یابی به حجاب شرعی و پوشش رایج آن روزگار کاری بس دشوار است، زیرا از آن دوران آثار مکتوب دست اول در اختیار نداریم.“ نویسنده با وجود اینکه به صراحت اعلام کرده که منبعی در این‌بارهنیافته، چگونه به خود اجازه دادهاست که به بررسی این موضوع صرفاً تاریخی، بدون مطالعه منابع تاریخی بپردازد؟
از سوی دیگر، ادعای وی در مورد پیدا نکردن اثری مستقل در مورد موضوع تحقیق، صحیح نیست و دقت کافی را ندارد. در مورد عصر جاهلیت کتاب‌های بسیار بسیاری وجود دارد که نویسنده از وجود آنها اطلاعی نداشته است.
برای نمونه نویسنده، کتاب تاریخ عرب قبل از اسلام دکتر عبدالعزیز سالم را که در آن از 200 منبع مرتبط با موضوع عصر جاهلیت نام برده شده، ملاحظه نکرده است. این کتاب را باقر صدری‌نیا به فارسی ترجمه کرده و انتشارات علمی و فرهنگی سال 1380 در تهران، به چاپ رسانده است.
دکتر آئینه‌وند استاد تاریخ دانشگاه تربیت مدرس نیز در جزوه ”تاریخ جاهلیت“ که در سال 1374 تهیه شده، 87 منبع عربی و انگلیسی مرتبط با موضوع جاهلیت را ذکر کرده است. محمدجواد واعظی هم در مقاله ”وضعیت زن در عصر جاهلی“ که در فصل‌نامه تاریخ در آئینه پژوهش، زمستان 1388 چاپ شده است، از 52 منبع یاد کرده است و عبدالله عبدالعزیزبن ادریس در کتاب جامعه مدینه در عصر نبوی(ص) که خانم دکتر شهلا بختیاری آنرا ترجمه و انتشارات سمت در سال 1386 چاپ کرده به 174 منبع عربی و انگلیسی مربوط به عصر جاهلیت اشاره کرده است.*
*نویسنده: سعید سرمدی
ادامه دارد ... .
نظر شما