دوران حیات امام صادق (ع) همزمان با بحران قدرت سیاسی/ائمه در حفظ رسالت الهی استراتژی خاص خود را داشتند

به گزارش خبرنگار مهر، مقام علمی و انقلاب علمی و عملی امام صادق (ع) چیزی نیست که با معرفت انسانی معمولی قابل درک باشد، معرفتی کودکانه در مقابل مقامی عالمانه که در قالب واژه ها نمی گنجد، چگونه می تواند از شناخت و معرفت فردی سخن بگوید که راه های شناخت را پشت سر گذاشته و به مقام فنای فی الله رسیده است.

"کلمات انجماد واقعیت ها هستند" این جمله معروف تیموتی لیری، کلامی است که هنگام سخن گفتن از مقام علمی و عملی اسوه و یگانه ای چون امام صادق (ع) به ذهن خطور می کند و انسان را به این فکر فرو می برد که چگونه با واژه های سرد می توان عشق حقیقی را به قلم آورد و از واقعیتی ناب سخن گفت که گوشه گوشه زندگی اش ناگفته هایی دارد عظیم و دست نیافتنی.

دنیای اسلام مدیون صادق آل محمد (ص) است

نامش جعفر ملقب به صادق است عالم آل محمد (ص) که در دوران خود نهضتی علمی به وجود آورد که دنیای اسلام تا به امروز علوم روز خود را مدیون آن بزرگوار است. پدرش امام پنجم شیعیان محمد باقر (ع) و مادرش بانویی پاکیزه و پاکدامن با نام ام فروه است و کنیه اش ابو عبد الله. وی در هفدهم ربیع الاول، سال هشتاد و سه هجری دیده به جهان گشود و بعد از سی و چهار سال امامت در سن 65 سالگی در بیست و پنجم شوال سال 148 هجری به دست منصور به قتل رسید در آرامگاه غریبانه خود در بقیع آرام گرفت.

امام صادق (ع) از یک موقعیت سیاسی – اجتماعی استثنایی نسبت به سایر ائمه (ع) برخوردار بود چرا که مقطع زمانی حیات آن بزرگوار " دوران بحران قدرت سیاسی"  بود هفت سال از دوران امامت آن امام همام با حکام بنی امیه سپری شد که در این دوران آن ها با رقیبان سیاسی خود از بنی عباس در جنگ و ستیز نظامی به سر می بردند، و فرصت کنترل اوضاع سیاسی و فرهنگی را نداشتند و 27 سال هم در دوران عباسیان که گرچه از درگیری نظامی با بنی امیه فارغ شده بودند، اما با قیام های پی درپی علویان مواجه بودند و قدرت تسلط کامل بر اوضاع سیاسی را نداشتند و به همین دلیل پایه های حکومتشان لرزان بود چنین موقعیتی برای حضرت امام صادق (ع) و شاگردانش زمینه نشر معارف دینی را فراهم کرده بود.

برای آشنایی بیشتر با دوران درخشان حیات طیبه امام جعفر صادق (ع) به سراغ جمعی از فضلا و روحانیان استان سمنان رفتیم و احوال آن روزهای مدینه، دانشگاه امام صادق (ع) و وضعیت علوم سرآمد آن روزگار را جویا شدیم.

فراهم بودن فضای باز سیاسی – اجتماعی عامل نشر معارف اسلامی

امام جمعه موقت شاهرود یکی از  عوامل مهم نشر معارف اسلامی و شکوفایی علم کلام در عصر امام صادق (ع) را فراهم بودن فضای نسبتا باز سیاسی – اجتماعی آن دوران دانست و گفت:  فراگیری علم و دانش، پژوهش های علمی و نشر آن ها، طالب محیطی دور از تنش و التهاب های سیاسی همراه با آرامش و امنیت سیاسی - اجتماعی است چرا که در چنین فضایی استعدادها زمینه رشد پیدا می کنند و اندیشمندان و پژوهش گران برای دانش اندوزی و نشر آن به تکاپو می افتند.

حجت الاسلام عباس امینی با اشاره به اینکه چنین فضای نسبتا باز سیاسی - اجتماعی در عصر امام صادق (ع) وجود داشت افزود: در این دوران بنی امیه و بنی عباس، برای دستیابی به حکومت و ریاست غاصبانه قدرت، همچون گرگ های گرسنه به جان هم افتاده بودند و به همین دلیل یا از اوضاع سیاسی - اجتماعی اطراف خود غافل ماندند یا فرصت و قدرت پرداختن به این گونه مسایل را نداشتند.

وی با مثبت خواندن نتیجه این مبارزات و کشمکش ها برای فعالیت مناسب مسلمانان و اندیشمندان آن دوران خاطر نشان کرد: عصر امام صادق (ع) عصر جنبش فکری و فرهنگی بود چرا که در آن زمان شور و شوق علمی بی سابقه ای در جامعه اسلامی به وجود آمده بود و علوم مختلفی اعم از علوم اسلامی یا علوم بشری [عقلی و نقلی] شکل گرفته بود به طوری که هر کس هر متاع فکری که داشت به بازار علم ودانش عرضه می کرد بنابراین تشنگی علمی عجیبی در میان مردم آن عصر به وجود آمده بود.

تضارب آرا و برخورد اندیشه ها عامل دفاع از ارزش های اسلامی

این مدیر حوزه علمیه و استاد دانشگاه، عصر امام صادق (ع) را همزمان با انتشار علوم اسلامی و انسانی مختلف و پیدایش افکار و اندیشه های گوناگون معرفی و تصریح کرد: همین تنوع سبب پیدایش مذاهب اسلامی و مکاتب کلامی در این عصر درخشان تاریخ شیعه شده است.
امینی با اشاره به تضارب آرا و برخورد اندیشه های گوناگون در این عصر عنوان کرد: همین عامل سبب شد علما و اندیشمندان اسلامی و در راس آنان حضرت امام جعفر صادق (ع)  به دفاع از ارزش های علمی - اسلامی برانگیخته شوند چرا که ترس رواج شبهات عقیدتی و ایجاد تفرقه و تشتت آرا سبب می شد کار نیمه تمام بنی امیه در محو کامل فرهنگ اصیل اسلام ناب محمدی (ص) کامل شود و به اهداف پلید خویش جامه عمل بپوشانند.

ائمه در حفاظت از رسالت الهی استراتژی خاص به خود داشتند

امام جمعه بسطام نیز با اشاره به این که بعد از رحلت پیامبر (ص)، مرحله امامت آغاز شد اظهار داشت: هر یک از امامان معصوم (ع) با استراتژی ویژه خود به حفاظت از رسالت الهی اقدام کردند.

حجت الاسلام سید علی رضوی نسب با یاد آوری این مطلب که استراتژی امام سجاد (ع) شامل سه محور اصلی دعا، گریه و تربیت و آموزش بردگان و آزاد ساختن آن ها بود اذعان کرد: پایه دانشگاه امام صادق (ع) از زمان پدر بزرگوار ایشان امام محمد باقر (ع) نهاده شد و نشر و اشاعه حقایق و معارف الهی با وجود شرایط نامساعد استمرار یافت.

وی با اشاره به جنبش علمی دامنه دار زمان امام باقر (ع) گفت: امام صادق (ع) این راه را با توجه به نیاز شدید جامعه و آمادگی زمینه اجتماعی ادامه داد و در رشته های مختلف علوم عقلی و نقلی آن روز، شاگردان بزرگ و برجسته ای مانند هشام بن حکم، محمد بن مسلم، ابان بن تغلب، هشام بن سالم، مؤمن طاق، مفضل بن عمر، جابر بن حیان و... را تربیت کرد که تعداد آنها را بالغ بر چهار هزار نفر نقل شده است.

بیمه شدن فرهنگ شیعی توسط دانشگاه امام صادق (ع)

امام جمعه بسطام همچنین افزود: در حقیقت امام باقر (ع) علوم را شکافت و جوانان مستعد و لایق را جمع آوری کرد و بنیان علوم و مکتب اسلام و اساس علم و دین را برای آن ها بنا کرد و آن ها را تشنه مکتب امام صادق (ع) کرد.

رضوی نسب با اشاره به این که دانشگاه امام صادق (ع) فرهنگ شیعی را در تاریخ بیمه کرد اظهار داشت: از همین روست که شهید مطهری می فرمایند: در زمان امام صادق (ع)، نشاط علمی فوق العاده ای پیدا شد و همان نشاط علمی منشا داغ شدن " جنگ عقاید " شد و برای هر مسلمان پاک نهادی لازم بود که در این جنگ عقاید به سود اسلام وارد شود و از اسلام دفاع کند.

معتزله و اشاعره مهمترین مکاتب انحرافی عصر امام صادق (ع)

رئیس حوزه علمیه ولی عصر (عج) شاهرود نیز مهم ترین مکاتب کلامی اسلامی - پس از مکتب کلامی شیعه امامیه که در مجموعه سخنان پیشوایان معصوم دینی (ع)  و در جوامع روایی بجا مانده از آن ها وجود دارد ، مکتب کلامی معتزله و اشاعره دانست که شالوده اصلی آن ها در دوران امام باقر و امام صادق (ع) شکل گرفت.

حجت الاسلام حمید عبداللهیان هسته اولیه این دو مکتب را، "قدریه" و جبریه" معرفی کرد و اظهار داشت: این دو گروه در اثر تحریکات حکام اموی به کشمکش ها و مناظرات و مشاجرات پرتنش مذهبی - کلامی می پرداختند، ولی در عصر این دو امام بزرگوار اختلاف آرایشان به خاطر بحث در باره این مساله که " آیا مرتکب گناه کبیره کافر است یا مؤمن؟" به نقطه اوج خود رسید، و با کناره گیری واصل بن عطاء از کلاس درس حسن بصری که او نیز گرایش به قدری مذهبی و تفویض داشت، موجب پیدایش مکتب اعتزال شدند.

این استاد حوزه و دانشگاه با اشاره به اینکه اینگونه اختلاف آرا، مناظرات و مشاجرات، آثار و پیامدهای شومی در جامعه اسلامی آن زمان به جا گذاشت اذعان کرد: همین اختلافات به نوبه خود عامل تضارب آرا و شکوفایی مباحث کلامی و اعتقادی و بالندگی بیش تر اینگونه مباحث در محافل علمی آن دوره شد.

گرایش سرزمین هایی با فرهنگ و تمدن کهن به اسلام

این استان علم فلسفه، یکی دیگر از عوامل شکوفایی و بالندگی علم کلام در عصر امام صادق (ع) را گسترش قلمرو جغرافیایی اسلام و ازدیاد مسلمانان معرفی کرد و ابراز داشت: این امر سبب شد تا مردم سرزمین هایی مانند ایران، هند، چین و ... که دارای فرهنگ و تمدن کهن و ریشه دار بودند، به اسلام گرایش پیدا کنند و پرسش ها، اطلاعات و آگاهی های زیادی وارد حوزه تمدن و فرهنگ اسلام کردند.

عبدالهیان با اشاره به این که دوران امامت امام صادق (ع) مصادف با ترجمه آثار یونانی و گسترش مبارزات فکری و ایدئولوژیکی و ظهور مذاهب و مکتب های انحرافی بود تاکید کرد: به همین دلیل وی ناچار بود با همه آن تناقضات و امواج منحرف و مخالف، که هستی اسلام را تهدید می کرد، روبه رو شود.

انقراض بنی امیه فرصتی برای تبیین تعالین دین و توسعه علمی

وجیهه اشرفی نیز گفت: عمر امام صادق عليه السلام حدود 65 تا 68 سال ذکر شده است كه حدود 48 سال آن در زمان بني اميه و سراسر حوادث دردناك و ناخوشايند بوده و امام (ع) شاهد شكنجه ها و شهادت هاي امتش به دست ظالمان بني اميه بودند.

این استاد فقه حوزه علمیه امام جعفر صادق (ع) شاهرود با اشاره به اینکه امام (ع) در كنار امام باقر (ع) به دنبال فرصت بودند تا رسالت خويش را عملي كنند اظهار داشت: با انقراض حكومت بني اميه فضاي مناسبي براي تبيين تعاليم دين و توسعه علمي فراهم شد بنابر اين امام با تمام توان همت خويش را بكار بست تا آنهايي كه با اسلام بيگانه بودند را آشنا سازد.

وی تاکید کرد: اهميت اين قضيه بسيار بود زيرا بني عباس در صدد جلب طرفدار براي خود بودند تا حكومتشان را محكم كنند بطوري كه تظاهر به گريه بر امام حسين (ع)  و ديگر علويان مي كردند ولي وقتي قدرتشان تثبيت شد متاسفانه چهره پليد خودشان را آشكار كردند.

روایات امام صادق (ع)  از زبان سایر فرقه ها بیان شده و مختص به شیعه نیست

این استاد حوزه با یادآوری این نکته که بايد بدانيم امام در كنار مرجعيت علمي به تربيت معنوي افراد و الگوهاي شايسته نيز همت داشت و در صدد زمينه سازي  براي حكومت و ولايت ظاهري بود افزود: وی در كنار تلاش علمي به اين وظايف توجه داشتند بطوري كه روايت از امام صادق (ع) منحصر به شيعه نيست بلكه ساير فرقه ها نيز از آن حضرت روايت دارند و نوشته هاي فريقين گواه براين مطلب است و اكثر روايات كتب اربعه حديث شيعه از امام صادق (ع)  مي باشد كه نشانه وسعت شيعيان در سرزمين هاي دور و نزديك است.

اشرفی اذعان کرد: زماني كه منصور عباسي به خلافت دست يافت و از اين امر اگاه شد كه شيعيان  بدون تقيه دوستي اهل بيت حضرت محمد (ص) را ابراز ميدارند به امام صادق (ع) سخت گرفت و تصميم گرفت سرچشمه را بخشكاند و آن حضرت را مسموم ساخت و بسياري از علويان ديگر را هم به شهادت رساند و جهان بشريت را به فراغش سوگوار کرد.

نفیسه احمدی دیگر استاد فقه حوزه علمیه امام جعفر صادق (ع) شاهرود نیز در گفتاری کوتاه به معرفی امام صادق (ع) پرداخت و ما را به شنیدن سخنی از امام صادق (ع) درباره آداب اجتماعی میهمان کرد: " با کسی که از تو بریده، بپیوند و به آن که از تو دریغ کرده ببخش، با کسی که به تو بدی کرده نیکی کن و با کسی که به تو دشنام داده سلام کن، با کسی که به تو دشمنی کرده انصاف داشته باش و کسی که به تو ستم کرده عفو کن، همان طورکه دوست داری از تو گذشت شود به عفو خدا از خودت عبرت بگیر، آیا نمی بینی که خورشید بر نیکان و بدان هر دو می تابد و باران بر شایستگان و ناشایستگان می بارد."

.................................
گزارش از الهام صادقی