خارتوران، زیستگاه گورخرهایی که راه راه نیستند/ توران بزرگترین ذخیره گاه زیست کره ایران

به گزارش خبرنگار مهر، یکی از مظاهر گردشگری ماجراجویانه، جستجو و تماشای نمونه های حیات وحش در زیستگاه آنهاست، به خصوص هنگامیکه نسل برخی از آنها در معرض انقراض قرار گرفته باشد. امروزه برگزاری تورهای ماجراجویانه و بسیار جذاب و دیدار از حیات وحش از رونق خوبی برخوردار است. این مهم با توجه به علاقه فراوان مردم به طبیعت با  بالا بردن سطح فرهنگی در حفاظت از حیات وحش و محیط زیست اهمیّت توسعۀ آن را لازم می نماید.

شهرستان شاهرود علاوه بر جاذبه های متعدد تاریخی، عرفانی و طبیعی در بخش تورهای ماجراجویانه و دیدار از حیات وحش نیز از قابلیّت بسیار بالایی برخوردار است. علاوه بر مناطق حفاظت شدۀ خوش ییلاق و منطقۀ شکار ممنوع تپال، وجود "خارتوران" بزرگترین منطقۀ حفاظت شدۀ خاورمیانه و پارک ملی توران دومین ذخیره گاه بزرگ زیست کره بعد از سرنگیتی تانزانیا و گونه های گیاهی و جانوری نادر و منحصر به فرد آن تحت حفاظت ویژه و تحقیقات ملّی و بین المللی قرار دارد. گونه هایی که با نام گور ایرانی و یوز ایرانی و زاغ بور (زاغ ایرانی) به نام کشورمان در مجامع جهانی ثبت شده است.

خارتوران شاهرود مشهور به "آفریقای ایران"

یکی از گونه های حیات وحش منطقۀ خارتوران شاهرود که به "آفریقای ایران" مشهور است و در اینجا به معرفی آن می پردازیم گورخر ایرانی است.

گورخر ايراني (Persian Wild Ass) نوعي گورخر آسيايي (Equus Hemionus onager) و جانوری از خانوادۀ  اسب‌ سانان (Equidae) و بومي بيابان‌هاي ايران، سوريه،  هند و تبّت است.

این حیوان در گذشته در ایران زیستگاه وسیعتری داشته و حتی در پارک ملّی کویر نیز دیده می شد، امّا اینک زیستگاه آن در ایران به منطقۀ توران شاهرود و منطقۀ بهرام گور در نیریز منحصر شده و تحت حمایت شدید است. در استان سمنان هیچ منطقه ای به جز توران شاهرود پذیرای این حیوان منحصر به فرد و بسیار باهوش نیست.

نکته قابل توجه که ذخیره‌گاه زیست کره توران شاهرود را نسبت به منطقۀ بهرام گور متمایز می کند سطح بسیار وسیع با مساحت یک میلیون و 470 هزار و 640 هکتار به عنوان بزرگترین ذخیره گاه زیست کره ایران است که بعد از سرنگتی آفریقا واقع در کشور تانزانیا دومین منطقه بیوسفر جهان به شمار می آید و مکانی بسیار مناسب برای جولان دادن انواع گونه های نادر حیاط وحش از جمله گور و  یوز ایرانی است.

گورخر ایرانی در وضعيت بحراني يا شديداً در معرض خطر انقراض

گورخر ایرانی در فهرست سرخ (IUCN) در وضعيت بحراني يا شديداً در معرض خطر انقراض (CRC1) سازمان های بین المللی قرار دارد.

در گذشته ای نه چندان دور گله های بزرگ گور در بیشتر مناطق کویری و نیمه کویری ایران مشاهده می شد. جمعیّت این گونه حیات وحش در اوایل انقلاب در حدود ۴۵۰ رأس ذکر شده که این تعداد روز به روز سیر نزولی داشته و امروز به کمتر از 200  رأس می رسد. این روند نزولی در اثر چرای بی رویه دام، شکار غیرمجاز و عوامل طبیعی مانند خشکسالی و افزایش جمعیّت انسانی در خوارتوران بوجود آمده و نسل آن را در خطر انقراض قرار داده است. دغدغه ای که نباید آنها به سرنوشت شیر و ببر ایرانی (مازندران) دچار شوند.

گورخر توران شاهرود بسیار قوی و گریزپا است

رئیس اداره پارک ملی توران بیارجمند شاهرود در گفتگو با خبرنگار مهر ضمن اشاره به اینکه گور ایرانی شباهت زیادی به الاغ دارد، گفت: این حیوان جثّه اش بزرگتر، گوش هایش بلند، باریک و نوک تیز، جمجمه اش کشیده، گردنش کلفت و دمش بلند است و در انتهای آن یک دسته موی سیاه رنگ به صورت منگوله روییده است.

علی اکبر قربانلو با یادآوری اینکه گور ایرانی دارای یال سیاه رنگی روی گردن و پشت و لکۀ گرد و سیاهی در قسمت دست های این جانور دیده می شود و رنگ بدن آن زرد مایل به نارنجی است افزود: برخی گورخر ایرانی را با جانوری که در فیلم های راز بقا با خطوط راه راه سیاه و سفید نشان داده می شود اشتباه می گیرند آن جانوران که دارای خطوط راه راه سیاه و سفید است "گور اسب" نام دارند و فقط در آفریقا زندگی می کنند.

وی تصریح کرد: گورخر منطقۀ توران شاهرود بدنی یک دست قهوه ای روشن یا نخودی رنگ دارد؛ حیوانی بسیار قوی و گریزپا که می تواند با سرعت برابر 60 تا 70 کیلومتر در ساعت بدود.

گورخر ایرانی حدود 40 سال عمر می کند

رئیس اداره پارک ملی توران بیارجمند شاهرود با اشاره به اینکه زيستگاه گورخر ایرانی به طور كلّي دشت ها، تپه ماهورهاي كوتاه، درمنه زارها، قيچ زارهاي بلند واقع در مناطق بياباني و استپي است، گفت: این حیوان در هنگام روز فعّال است و بيشتر صبح زود و موقع عصر مشاهده مي شود.

قربانلو ضمن بیان اینکه گورها به صورت اجتماعي زندگي کرده و حسّ بويايي و شنوايي بسيار قوي دارند افزود: این حیوان وابستگي زيادي به آب دارد. اندازه طول بدن آنها معمولاً 108 تا 250 سانتیمتر، طول دم 30 تا 40 سانتیمتر، ارتفاع بدن 100 تا 145 سانتیمتر و وزن آن بین 200 تا 260 کیلوگرم متفاوت است.

وی با اشاره به اینکه گور ماده هر دو سال یک بار بچه می زاید، تصریح کرد: جفت گیری آن در اوایل خرداد صورت گرفته و نوزاد یک سال بعد به دنیا می آید و در حدود 40 سال عمر می کند.

گورهای توران از قدرت هوش و درک بالایی برخور دارند

رئیس اداره پارک ملی توران بیارجمند شاهرود با تاکید بر اینکه گورها به دلیل زندگی در بیابان و محافظت از خود در برابر درندگان از قدرت درک و هوش بالایی برخور دارند، گفت: آنها می توانند همه چیز را رنگی ببینند.

قربانلو با اشاره به اینکه گورخر ها طعمه های بسیار مناسبی برای گوشت خوارانند و اگر جمعیتشان کم شود، نسل گوشتخواران نیز منقرض خواهد شد افزود: این مهم بر اهمیت حفظ و نگهداری از این گونه جانور را چند برابر می کند و می طلبد تا سرمایه گذاری بیشتری برای حفاظت از آن شود.

وی تصریح کرد: در فصل جفت گیری، دعوای سختی بین نرها برای انتخاب جفت صورت گرفته و هر گور نر تلاش می کند بهترین همسر را برای خود انتخاب کند. این جدال ها، که غالباً با لگد زدن بوده، اغلب نرها قسمت انتهایی دم خود را در اثر گاز گرفتن رقیب از دست می دهند.

رئیس اداره پارک ملی توران بیارجمند شاهرود همچنین با اشاره به سازگاری خوب گورها برای زندگی در بیابان گفت: این حیوانات زیبا با پاهایشان گیاهان بیابانی را از وسط باز کرده و قسمت های میانی گیاه که نرم تر است و هنوز خشک نشده را با دندان های آسیای بسیار پهن و تاج دارشان، می خورند. دندان های نیش گورها کوچک تر است و نوع ماده آن فاقد دندان نیش است. از آنجا که غذای گورها ارزش غذایی کمی دارد، آنها مجبورند 60 تا 80 درصد اوقات شبانه روز را به چرا مشغول باشند.

گورخر ایرانی در طول تاریخ یکی از مظاهر بارز شکار ایرانیان بوده

گورخر ایرانی در طول تاریخ یکی از مظاهر بارز شکار ایرانیان بوده و از دیرباز، تصوّر این حیوان وحشی در شعر و ادب فارسی نمایان است. شاعران بسیاری در توصیف شکارگاه های ایران همواره به این حیوان اشاره کرده اند. این گونه از جنبه های متفاوتی مانند ساق، سم، سرین و سرعت مورد توجّه شاعران قرار گرفته و ترکیباتی نظیر"گورسرین" ، "گورساق" و "گورسم" در اشعار فارسی، نشان دهنده این موضوع است.

در شاهنامه داستان هایی دربارۀ شکار گور به دست بهرام ساسانی (مشهور به بهرام گور) نقل شده و بعدها این موضوع مورد اشاره شاعرانی همچون حکیم عمر خیّام قرار گرفته است:

آن دست که جمشید در او جان بگرفت                        آهو بچــه کرد و روبه آرام گرفــت

بهرام که گـــور می گرفتی همه عــمر                         دیدی که چگونه گور بهرام گرفت

ضرورت حضور یک راهنمای با تجربه و آشنا به منطقه و رفتارشناسی حیوانات برای بازدید از توران

در حال حاضر برای دیدن زیستگاه این گور خر باید با عزیمت به شاهرود که از طریق فرودگاه شاهرود و خطوط ریلی به این منطقه سفر کرد و از آنجا به سمت محیط بانی دلبر واقع در بخش بیارجمند مسافتی در حدود 160 کیلومتر را طی کرد.

در حال حاضر تعداد چهار رأس در داخل فنس توسط محیط بانان سختکوش پارک ملّی توران محافظت و نگهداری می شوند و دیدن آنها آسان است. اما برای تماشای خود گورخرها بهتر است با مراجعه به یکی از آژانس های گردشگری شاهرود که در زمینه تورهای ماجراجویانه و حیات وحش فعالیّت دارند، اقدام کرد.

بدیهی است که دفاتر مربوطه پس از هماهنگی های لازم با محیط زیست و مدیریت پارک ملّی توران و اخذ مجوز مقدمات تور را فراهم می کنند. ناگفته نماند رفتن به این تورها اصول و قواعد خاص خود را دارد که می بایست قبل از عزیمت مطالعه و آموزش های لازم فرا گرفته شود تا نتایج مطلوب و مورد نظر حاصل شود. همچنین در تورهای حیات وحش حضور یک راهنمای حرفه ای، با تجربه و آشنا به منطقه و رفتارشناسی حیوانات ضروریست.

آسمان بسیار متفاوت و با شکوه و پرستارۀ خارتوران شاهرود

دیدن آسمان با شکوه و پرستارۀ خارتوران شاهرود که با همه آسمان هایی که تاکنون دیده اید تفاوت دارد تجربه دیگری از طبیعت گردی برای شما رقم خواهد زد. تفرّج در منطقه نمونۀ گردشگری رضاآباد، شترسواری در بلندترین رمل های ماسه ای ایران، دیدار از روستاهای هدف گردشگری قلعه بالا و زمان آباد، کوه پیغمبر، قصر پلنگ (معدن مس مخروبه)،  روستای محصور در ماسه بادی درب آهنگ و نیز حیات وحش نادر یوز ایرانی (آسیایی) و زاغ بور هرگز از خاطرتان محو نخواهد شد.

گفتنی است که به همّت اداره محیط زیست از محل مصوبات سفر ریاست محترم جمهوری، موزۀ تاریخ طبیعی شاهرود پذیرای طبیعت دوستان و حامیان حیات وحش است که دیدار از آن هم خالی از لطف نخواهد بود.

اگر خواستید از شهرستان شاهرود و منطقۀ خارتوران دیدن کنید هرگز بازدید از آرامگاه سلطان العارفین بایزید بسطامی و شیخ ابوالحسن خرقانی نگذرید چرا که حال و هوایی دیگر به گشت و گذار شما خواهد بخشید.

امید است با توسعۀ طبيعت گردي و آموزش جوامع محلی و القای این مهم که با حفظ محیط زیست می توان از محل ارائه خدمات گردشگری و فروش صنایع دستی اشتغالزایی و درآمد سرشاری برای جوانان عزیز روستاهای خارتوران بیارجمند کسب کرد، در ایجاد فرهنگ حفاظت از محیط زیست و گونه های در خطر انقراض میهن عزیزمان بکوشیم.  انشاء الله

..................................................
گزارش از علیرضا اسلام پناه