قناتهای خراسان شمالی در معرض تخریب/ آب از سر کویرنشینان گذشت

به گزارش خبرنگار مهر، کویرنشینان را به درستی، مردمانی اهل قنوت و قناعت نامیده اند، این قناعت البته هرگز این جماعت سختكوش را از تلاش برای آباد ساختن دیارشان باز نداشته است؛ چنان که نیاکان آن ها در سده ها و حتی هزاره های پیشین، به مدد هوش و استعداد و پشتکار فراوان خود توانستند طبیعت سرکش را مهار زنند و با فنون خاصی، آب؛ این منبع حیات و مایه آبادانی و پاکیزگی را از دل کوه های سخت و خارای دور دست ها بیرون کشند و به دشت هایی وسیع که فرسنگ ها از آن سلسله جبال فاصله دارد؛ بیاورند و از آن برکت گیرند و این چنین، کاریز یا همان که در گفتار رایج، قنات خوانده می شود، به پایه و اساس شکل گیری هزاران هزار آبادی در جای جای این مرز و بوم كهن تبدیل شد.

عرصه های وسیعی از پهنه فراخ فلات قاره ایران را سرزمین های کویری و بیابانی تشکیل می دهد. در کویر آب نیست، اما تا چشم کار می کند، زمین صاف و مسطح هست. از ديگر سو، در کوه و کوهپایه كه باز هم در اين سرزمين كم نيست؛ زمین مناسب کشت و زرع به ندرت یافت می شود، اما آب به قدر کفایت پیدا است.

اين چنين بود كه ایرانیان باستان با درک صحیح شرایط زیستی خود و محیط پیرامون به ابداعی دست زدند که تمدن کهن آنان را قوام و دوام بیشتری بخشید؛ آنان با حفر قنوات پر شمار که به سان چاه هایی افقی، آب را از سفره های زیرزمینی به کیلومترها دورتر انتقال می دهد، زمینه گسترش آبادانی را نه تنها در سرزمین مادری خویش، که در تمدن های همسایه خود نیز فراهم آوردند.

مرگ تدریجی قنات ها

همين چند وقت پيش بود كه در فرصتي كوتاه،‌ صحبت با يكي از پیران سپیدمو و شیرین لهجه خراسان شمالی، تلنگري شد تا از زخم كهنه كساني بگویم كه حيات فردي و اجتماعي شان به قنات وابسته است؛ آن جايي كه وي، مرا مخاطب خود قرار داد و پرسيد:"این درد را کجا باید برد؟!" رنج او هم از آن رو بود که قنات ها را در شرف نابودی می دانست و سازمان های مسئول و دخیل در قضیه را كم توجه به موضوع می ديد.

حاج غلامرضا نبی پور که به گواه شناسنامه اش تاکنون باید 91 بهار را به چشم دیده باشد و البته خودش تأكيد دارد که سجل او را چهار سال دیرتر گرفته اند؛ از خاطرات تلخ و شیرین سالیان گذشته خود برايم گفت و در این حکایت ها، نقبی هم زد به پیشینه کهن حفر قنات در این خطه؛ استادکار پیر ما 60 سال پیش و زمانی که پدر مرحومش به عنوان مسئول تقسیم آب قنات، کلنگش را زمین گذاشت و حرفه آبا و اجدادی را برای پسر به ودیعه گذارد، نظارت بر لایروبی کاریز را عهده دار شد، اما اینک از کم توجهی مسئولان به لایروبی، حفظ و احیای قنوات، سخت گلایه مند است.

به گفته او هر سال كه مي گذرد، شمار رشته قنات هاي حتي بزرگ و معروفي كه به علت بی توجهی و لایروبی نشدن، خشکیده شده و هرگز به حالت اول باز نمي گردد، بيشتر مي شود و میزان آبدهی بخشی از آن ها نیز که به عنوان مثال، در سال های گذشته بیشتر از 600 لیتر در ثانیه بوده، اکنون به کمتر از 150 لیتر رسیده است.

پیرمرد کویرنشین و دریادل گزارش ما که برخي کارهای انجام شده در سال های گذشته برای لایروبی قنات ها را تشریفاتی و ظاهرسازی در مظهر قنات ها توصیف می کرد، گلایه داشت که لایروبی چاه ها به فراموشی سپرده شده و در اثر آن، از درآمد مردمان زراعت کار کاسته شده است.

وی تاکید می کرد: دائم می گویند که از دریا برای زراعت مردم آب می آوریم، ولی اگر همین قنات ها به خوبی لایروبی شود، به آب خزر و بحر عمان نیازی نداریم.

به باور او، موقوفه و شراکتی بودن مالکیت بعضی قنات ها، خرده مالکی و کمبود بودجه از جمله مهم ترین موانع حفظ و احیای این سازه های آبی کهن محسوب مي شود. او در عین حال از ياد نبرد كه تصريح كند: صدور مجوزهای فراوان حفر چاه هاي عمیق برای اندك قنات های دایر فعلی کمرشکن شده است.

او که حفر چاه های متعدد در حریم بعضی قنوات را بلای جان آن ها قلمداد می کرد، ترجیح می داد که از مثال گرگ و میش برای توصیف رابطه چاه و قنات برای تفهیم بهتر موضوع به من کمک بگیرد!

چرا قنات؟!

اگر چه قنات از جمله شاهکارهای مهندسی ایرانیان محسوب می شود و نیاکان ما در 30 قرن گذشته هزاران رشته کاریز در اقصی نقاط این سرزمین حفر کرده اند، اما در حال حاضر می توان ردپای این میراث حیات بخش را در بیشتر از 30 کشور به عینه مشاهده کرد. اما تأثیر مثبت چه عوامل یا به عبارت بهتر، کدام مزایا باعث شده است که این فن و هنر در چنین عرصه وسیعی گسترده شود؟

محمد درویش، فعال محيط زيست و مديرکل دفتر آموزش و مشارکت مردمي سازمان حفاظت محيط زيست كشور در گفتگو با خبرنگار مهر، در پاسخ به این پرسش می گوید: مهم ترین ویژگی قنات این است که حجم برداشت و تغذیه سفره های زیرزمینی را در همان روند طبیعی آن ها حفظ می کند و موجب می شود که با معضل افت سطح آب های زیرزمینی مواجه نشویم.

وی با اشاره به بحران هایی نظیر فرونشست زمین در بعضی دشت ها در اثر شدت گرفتن برداشت آب با موتور پمپ در چاه های عمیق، تداوم بهره برداری مناسب از قنوات را در پیشگیری از گسترش چنین پدیده هایی ضروری قلمداد می کند.

وی اضافه می کند: قنات، سازه ای سازگار با محیط زیست است و در آن از هیچ نوع انرژی فسیلی یا الکتریکی برای استخراج آب از دل زمین استفاده نمی شود.

وی با اشاره به استحصال سالانه قریب به 9 میلیارد مترمکعب آب از قنات های کشور، در مورد از دست رفتن قنات ها به علت رواج روزافزون کاربرد موتور پمپ ها و حفر چاه های عمیق در بالادست حوضه های آبریز هشدار می دهد و از قنات مشهور"همت آباد" یزد به عنوان نمونه ای از قنات های پر آب گذشته اما از دست رفته کنونی یاد می کند.

اين عضو هیئت علمی مرکز تحقیقات سازمان جنگل ها و مراتع که پژوهش های زیادی در زمینه آبخوان داری و مدیریت بهینه منابع آب انجام داده است، ضمن اظهار نگرانی از برداشت بي رويه آب از دشت های مرکزی کشور که به گفته او بسیار بسیار بیشتر از حجم آب دریافتی آن ها است، نابودی آبشخور جانداران، تشدید معضل فرسایش بادی و هجوم ریزگردها را از پیامدهای کم توجهی به این مسئله عنوان می کند.

درویش علاوه بر ذکر ارزش های اکولوژیکی قنات، نکته مهم دیگری را هم گوشزد می کند و آن هم ارزش های فرهنگی این سازه تاریخی است. وی معتقد است: قنات از کهن زادبوم های فرهنگ ایران است و نه تنها برای گردشگر خارجی، بلکه حتی برای نسل جوان ایرانی هم جذاب است و نوعی شگفتی و در واقع، شاهکار معماری آب محسوب می شود و می تواند سالانه افراد زیادی را برای دیدن این جاذبه به خود جلب کند که البته این خود نیازمند توجه و سرمایه گذاری است.

همه تهدید و تحدید کننده های قنوات

اگر چه جهانیان به پیشگام بودن ایرانیان در ابداع تکنیک حفر قنات و تکامل پیوسته آن اذعان دارند و تأسیس مرکز بین المللی قنات و سازه های تاریخی آبی به عنوان سازمانی وابسته به یونسکو، آن هم در شهر قنات ها و بادگیرها، یزد، تأکیدی بر این موضوع است، اما امروزه بیم آن می رود که در صورت کم توجهی متولیان و تشدید عوامل تهدید کننده حیات قنوات، این سازه های تاریخی کارکرد اصلی خود را از دست بدهد.

علی اصغر سمساریزدی، مدیر پيشين مرکز بین المللی قنات و سازه های تاریخی آبی، حدود یک دهه پیش و قبل از تشکیل این مرکز در کتاب خود با عنوان"تدوین تجربیات خبرگان قنات" ضمن ثبت و ضبط تجربیات کارشناسان و استاد کاران سنتی و کارآزموده قنات، در مورد متروکه شدن قنوات و مهاجرت تدریجی روستاییان و کشاورزان به شهرها و تهدیدی که از این ناحیه متوجه سامان اقتصادی و اجتماعی کشور است، هشدار داده است.

وقتي با مجید لباف، کارشناس این مرکز درباره وضعیت عمومی قنات های کشور و مهم ترین عوامل تهدیدکننده آن ها به گفتگو نشستیم، وی در ابتدا با اشاره به فعال بودن حدود 32 هزار رشته قنات در ایران گفت: در کنار عوامل طبیعی مثل سیل، زلزله و خشکسالی، موارد دیگری مثل توسعه مناطق شهری و صنعتی، آلودگی در اثر نشت فاضلاب خانگی، صنعتی و بیمارستانی و از همه بیشتر و مهم تر، حفر چاه های عمیق، ادامه حیات قنات ها را تهدید می کند.

وی که استان های خراسان، یزد، کرمان و اصفهان را در صدر فهرست استان های برخوردار از قنات برمی شمرد، افزود: طی دو دهه ابتدایی پس از پیروزی انقلاب اسلامی روند حفر چاه های عمیق شدت گرفت و با این کار بخشی از قنات های کشور خشک شد، اما از آن پس و به دنبال نظارت های انجام شده، از این روند ممانعت به عمل آمد که در نتیجه، برخی از این قنوات دوباره پر آب شد.

اما آیا یک فناوری چند هزار ساله همانند قنات جوابگوی نیاز بشر قرن بیست و یکمی هست و باید به همان شیوه سابق حفظ و بهره برداری شود؟ لباف در این باره هم معتقد است: دست نخورده باقی ماندن فناوری حفر قنات طی هزاره های پیشین یکی از دلایل موثر در قرارگیری این سازه تاریخی آبی در فهرست میراث ناملموس بشری است، اما باید توجه داشت که با وجود قدمت و پیشینه کهن قنات هنوز هم می توان روی این فناوری حساب باز کرد.

به باور وي، باید با تلفیق شیوه های کهن و جدید یعنی احیای قنات ها و توسعه روش های نوین مصرف آب در بخش کشاورزی مثل طرح های آبیاری تحت فشار، مصرف آب را بهینه کرد.

لباف با اشاره به مشکلات ناشي از کمبود آب که بر توسعه بخش کشاورزي تأثير نامطلوب داشته است، تأکيد مي کند: بايد علاوه بر تخصيص اعتبارات احيا و مرمت قنوات، هم زمان طرح هاي نوين مصرف بهينه مثل آبياري تحت فشار را به اجرا گذاشت و در واقع علاوه بر توسعه بهره برداري از روش هاي نوين آبياري، ميراث سنتي نياکان خود را نيز حفظ کنيم. 

کورسوی امید برای افق تاریک کم آبی   

در شرایطی که بسیاری از استان های کشور ازجمله خراسان شمالي با خشکسالی های پیاپی و کمبود منابع آب دست و پنجه نرم می کنند، احیای قنات ها می تواند به مثابه گامی بلند در توسعه کشاورزی، اشتغال زایی در روستاها و تأمین امنیت غذایی جامعه قلمداد شود.

بد نیست بدانیم که بسياري از استان ها سالانه با حجم زيادي کسری مخازن آب رو به رو هستند و کارشناسان از این وضعیت به بحران آب یا افق تاریک منابع آب و کابوس هولناک بی آبی در کشور یاد کرده اند.

با این اوصاف، حفظ، مرمت و احیای قنوات ضرورتی دوچندان یافته است. از همین روست که دولت و مجلس با درک اهمیت موضوع، سالانه ردیف بودجه خاصی برای این منظور اختصاص می دهند.

به استناد گزارش دفتر مدیریت بهره وری منابع آب وزارت جهاد کشاورزی، تنها بین سال های 77 تا 90 در مجموع 27 هزار و 156 رشته قنات در کشور با هزینه کلی افزون بر دو هزار میلیون ریال لایروبی شده است.

اين گزارش كه شمار قنات های دایر را هم 36 هزار رشته با آبدهی سالانه هشت میلیارد مترمکعب و سطح زیر پوشش 700 هزار هکتار اراضی زراعی عنوان می کند، به تأثیر منفی خشکسالی سالیان اخیر و بهره برداری از چاه های بدون پروانه بر قنات ها اذعان دارد؛ مسئله ای که به اعتقاد تنظيم كنندگان گزارش باعث شده است که حدود 40 درصد قنوات کشور با کاهش حجم آبدهی رو به رو شوند.

در چنين شرايطي، كارشناسان با یادآوری تعداد زیاد قنوات و محدودیت اعتبارات اين وزارتخانه، به اهمیت موضوع جلب مشارکت مردمی در اجرای پروژه های مرمت و احیای قنات ها اشاره دارند و از ضرورت ارائه خودیاری و کمک های مردمی براي اين منظور سخن مي گويند.

قنوات خراسان شمالی چشم به راه اعتبارات مكفي احيا و مرمت

خشکسالي ساليان اخير بسياري از قنوات داير در خراسان شمالی را دچار کم آبي كرده است. از سوي ديگر، کم توجهي به حفظ و نگهداري قنوات نيز اين روند را تشديد کرده است. به همين دليل بايد مرمت و لايروبي آن ها در اولويت مالکان و بهره برداران قرار گيرد تا ظرفيت آب دهي خود را از دست ندهند. البته بسياري از بهره برداران قنوات به علت دشواري هاي معيشتي، قادر به تأمين منابع مالي لازم به منظور مرمت و لايروبي نيستند و خواهان مشارکت دولت در اين فعاليت عمراني هستند؛ به همين دليل، هر ساله اعتباراتي براي اين منظور در لوايح بودجه سنواتي در نظر گرفته مي شود.

به گفته مدير امور فني مهندسي و آب و خاک سازمان جهاد کشاورزي خراسان شمالي، 714 رشته قنات در استان با مجموع آبدهي سالانه 108 ميليون مترمکعب وجود دارد و هر سال اعتباراتي از محل اعتبارات تملک دارايي هاي اين سازمان به علاوه اعتبارات ملي براي مرمت و لايروبي بخشي از آن ها اختصاص مي يابد.

غلامرضا حجي پور در گفتگو با خبرنگار مهر، ضمن يادآوري اعتبارات خوبي كه در پي سفر با برکت مقام معظم رهبري به استان براي بخش آب و خاک کشاورزي پيش بيني شد، اظهار اميدواري كرد که با تخصيص کامل اين بودجه، جهشي را در روند مرمت و احياي قنوات استان شاهد باشيم و بخش زيادي از نياز بهره برداران در نقاط کم آب استان به منابع پايدار آب قنوات تأمين شود؛ بهره برداراني که به گفته حجي پور شمار آن ها در استان به 17 هزار و 102 نفر مي رسد که بيشترين آن ها در اسفراين و کمترين اين تعداد در بجنورد سکونت دارند و حدود 31 هزار هکتار اراضي زراعي و باغي خود را با آب قنات آبياري مي کنند.

وي با بیان اين كه براي مرمت و لايروبي هر قنات به طور ميانگين 300 ميليون ريال احتياج است، قنات هاي کلاته محمدرضاخان در شهرستان فاروج و قنات شوقان و طبر در شهرستان جاجرم را جزو پر آب ترين قنات هاي خراسان شمالی برمي شمرد که سال ها است به سفره هاي روستاييان و کشاورزان اين مناطق رونق و برکت مي بخشند.

قنات هاي تاريخي خراسان شمالی در فهرست انتظار ثبت ملي

کاریز یا قنات به عنوان ابتکار بی نظیر پیشینیان ما در تأمین احتیاجات حیاتی جمعیت روزافزون جامعه آن روزگار، هنوز هم از نقش انکارناپذیری در این حیطه برخوردار است و برابر آمارها، سالانه نزدیک به 13 درصد از مجموع برداشت آب از منابع زیرزمینی در کشور را به خود اختصاص می دهد.

با این وجود، با روند کنونی خشکیدن قنات ها در اثر عوامل طبیعی و انسانی، بیم آن می رود که این سرمایه عظیم و یادگار ارزشمند هزاران ساله رفته رفته خود نیز به تاریخ بپیوندد. در شرایطی هم که تزریق قطره چکانی اعتبارات سنواتی نگهداری و لایروبی قنات ها نتوانسته است رضایت غالب مالکان و بهره برداران را جلب کند، احیای ظرفیت گردشگری قنات های شاخص نیز که موضوع تفاهم نامه مشترک سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری و وزارت جهاد کشاورزی و با مشارکت وزارت نیرو بوده، در پیچ و خم فرآیندهای بروکراتیک به کندی پیش می رود.

گويا سال 91 بود که سازمان ميراث فرهنگي، صنايع دستي و گردشگري کشور، تفاهم نامه اي را با وزارت جهاد کشاورزي به امضا رساند که براساس آن مقرر شد با همکاري وزارت نيرو، قنات هاي شاخص کشور که ويژگي هاي خاصي دارند، شناسايي و احيا شوند و از ظرفيت آن ها براي جذب گردشگر استفاده بهينه به عمل آيد.

اما آيا در خراسان شمالي هم قنات هايي داريم که بتوان آن ها را شاخص دانست و قابليت جلب سياحان را داشته باشد؟ مدير امور آب و خاک سازمان جهاد کشاورزي استان با اعتقاد به اين که در واقع تمام قنات ها جزو ميراث فرهنگي ما محسوب مي شوند، از قنات چارچوبه در جنوب استان با نزديک به 400 سال قدمت به عنوان يكي از اين سازه ها ياد مي كند كه در بخشي از بناي آن هم از چوب درختان ارس استفاده شده است.

اينك نيز اين قنات براي ثبت در فهرست کشوري به منظور تسهيل در حفظ و احياي آن پيشنهاد شده است و حتي کارشناساني از وزارت جهاد کشاورزي و سازمان ميراث فرهنگي، صنايع دستي و گردشگري از آن ديدن کرده اند، اما گويا هنوز اين تلاش ها به نتيجه ملموسي نرسيده است.

قنات، مشکل گشاي کهن

به هر حال، معضل کم آبي و خشکسالي هاي پياپي که خراسان شمالي را نيز همانند اکثر نقاط کشور متأثر ساخته است، مي طلبد که توجه به قنات ها به عنوان تأمين کننده بخشي از منابع آب لازم براي توسعه فعاليت هاي کشاورزي و تأمين استقلال و امنيت غذايي جامعه در کانون تمرکز مسئولان قرار گيرد.

فراموش نكنيم كه همين اواخر، رضا نعيمي، معاون حفاظت و بهره برداري شركت آب منطقه‌اي خراسان شمالي با اشاره به كاهش شديد حجم آب ذخيره شده پشت سدهاي استان و خشكيدن سدي مثل چري عنوان كرد: سدهای خراسان شمالی طی یک دهه اخیر از زمان ساخت و بهره‌برداری آنها، چنین شرایط سختی را به لحاظ کم آبی نداشته‌اند.

از سوي ديگر، حفظ و حراست از قنات ها به عنوان سازه هايي تاريخي براي نسل هاي آتي به عنوان بخشي از ميراث کهن نياکان ما اهميت ويژه اي مي طلبد. البته جهانيان هم با درك اهميت موضوع، در اين مسير گام هايي برداشته اند. كمتر از يك ماه پيش بود كه سند ثبت جهانی نظام کشاورزی مبتنی بر قنات به عنوان میراث مهم کشاورزی جهان از سوی سازمان خواربار جهانی(فائو) و یونسکو به ایران تسلیم شد.

محمود حجتی، وزیر جهاد کشاورزی در اين مراسم، ایجاد و معرفی نظام کشاورزی مبتنی بر استحصال آب به ویژه در مناطق خشک و نیمه خشک را یکی از خدمات برجسته ایران به میراث جهانی کشاورزی دانست.

وی با بیان این که نظام کشاورزی مبتنی بر آب قنات تبلور مشارکت و همسویی جوامع محلی برای دستیابی به الگوهای درونزای معیشت و توسعه پایدار است، گفت: این نظام علاوه بر تأمین امنیت غذایی، چشم‌اندازهایی برجسته به لحاظ زیبایی شناسی، تنوع زیستی، دانش بومی و غنای فرهنگی ترسیم کرده است.

وزیر جهاد کشاورزی این میراث مهم جهانی را تجلی بخش روند تکامل همزیستی بشر با محیط اطراف خود و نمادی از جامع‌نگری در مدیریت بهینه منابع آب و خاک عنوان کرد.

وی اضافه کرد: ارزش نظام‌های کشاورزی شناسایی شده به عنوان میراث جهانی کشاورزی تنها به گذشته تعلق ندارد، بلکه الهام بخش فن آوری های امروزی بوده و ثروتی بزرگ برای نسل‌های آینده بشری به شمار می‌رود.

کویر جایگاه مردمانی اهل قنوت و قناعت و قنات است؛ قنات هایی شگفت آور و سازه هايي حيات بخش؛ و مردمانی صبور و سختکوش كه قنات ها را به عنوان چکیده و ثمره نبوغ و دانش هزاران ساله ایرانیان در فنون مرتبط با مهندسی آب، پاسبانی می کنند، اما همان ها نيز از این که گاهي اوقات، کمک های دولت برای احیای قنات ها"مثل گلوله برف تا رسیدن به بهره برداران اصلی آب می شود" ناخرسندند. به راستی که دغدغه های اینان ستودنی است و حرمت نهادن به حریم قنات ها، پاسداشت میراثی چند هزار ساله...