صنعتی به نام صنعت تولید مدرک شکل گرفته است/ پایان نامه ها بستر مناسبی برای ارائه ندارند

به گزارش خبرنگار مهر، "‌همایش پایان ‌نامه ‌ای مطالعات اجتماعی دین و اسلام" در ایران موضوعی است که انجمن جامعه شناسی ایران بنا دارد، درباره آن همایشی در بهمن ماه سال جاری برگزار کند. به همین مناسبت با محمدرضا کلاهی مدیر گروه جامعه شناسی دین و دبیر این همایش گفتگویی ترتیب دادیم.

چرا از پایان نامه ها استفاده نمی شود؟

درباره اینکه چرا پایان نامه‌ها استفاده نمی شوند عوامل زیادی دخالت دارند. اما یکی از عواملی که موجب می شود از پایان نامه ها استفاده نشود این است که پایان نامه ها آنگونه که باید با کیفیت تولید و البته ارائه و معرفی نمی شوند. از سوی دیگر موقعیت و زمینه های لازم برای ارائه پایان نامه ها وجود ندارد. پایان نامه همواره به عنوان یک موقعیت درجه دو  و ژانری که چندان اهمیت ندارد تلقی شده است. بنابراین از اساس کنار گذاشته شده است و بسترهای لازم برای ارائه آن وجود ندارد. از همین منظر فکر کردیم که همایشی با محوریت پایان نامه‌ها می تواند چنین زمینه ای را ایجاد کند. البته کاری که می خواهیم انجام بدهیم در دنیا تازگی ندارد. یعنی همایش ها و موقعیت هایی به ویژه در بین دانشجویان دکتری است که الزاما به ارائه پایان نامه محدود نمی شود. بنابراین فقدان بستر لازم در ارائه پایان نامه ها یکی از دلایل عدم توجه به آن است. از سوی دیگر ضعف ارائه نیز بر ضعف پایان نامه تأثیر می گذارد.

نمی توان گفت پایان نامه هایی که اکنون در دانشگاه ها انجام می شوند ضعیف هستند اما پتانسیلی که در دانشگاه وجود دارد بیشتر از این است و می تواند قوی تر از این باشد به شرطی که در این خلائی که وجود دارد گرفتار نشویم. فرض کنید ما یک زمینه ای برای ارائه، مانند کتاب ماه داریم. کتاب ماه در حوزه های مختلف ارائه پایان نامه از جمله جامعه شناسی دین می تواند کمک کند. بطور کلی پایان نامه ها می توانند در مجلات کتاب معرفی و نقد شوند. در یادادشتی که نوشته ام از یک دوگانه بین پایان نامه و کتاب نام بردم اما از بین این ژانرها که هر دو بصورت مجلد چاپ می شود پایان نامه ژانر فرعی تلقی می شود و ژانر اصلی که به آن پرداخته می شود و در معرض قرار می گیرد که در کتاب خانه ها هم قرار می گیرد کتاب است. در این مجله های کتاب ماه هم با توجه به اسمشان اولویت با ژانر کتاب است.

قدم بعدی می تواند این باشد که در کتاب ماه، پایان نامه ها نقد و بررسی و معرفی شوند. البته بستر هایی هم وجود دارد نه اینکه اصلا وجود ندارد .به عنوان مثال اینکه شما می توانید در کتاب خانه ها بروید و مطالعه کنید و دسترسی داشته باشید اما با گسترش امکانات الکترونیکی یک امکانی به وجود آمده است که بخش هایی از پایان نامه ها را بصورت فایل از دانشکده ها خریداری کنید. اما هنوز بصورت حداقلی است. به فرض مثال مانند سایت هایی که وارد می شوید و مقالات و پایان نامه ها را جستجو می کنید و یا مثلا ایران داک که پایان نامه ها را نگهداری، آرشیو و ارائه می کند. این گونه مسائل هم هست. اما تلاش ما این است که این را گسترش بدهیم و معرفی کنیم. شاید این بستر هایی که برای پایان نامه وجود دارد بیشتر در اختیار کسانی است که می خواهند تخصصی در مورد پایان نامه کار کنند. اما به اندازه ای که کتاب ارائه عمومی می شود پایان نامه از این‌چنین ارائه ای محروم است. بنابراین یکی از دلایلی که پایان نامه ها به خوبی دیده نمی شوند وجود نداشتن بستر های لازم برای ارائه آنها است. که ما در این همایش می خواهیم این را مطرح کنیم.

 به نظرتان این شرایط به سیستم آموزشی برنمی گردد؟

بله من عرض کردم که عوامل خیلی متعددی می تواند تاثیر داشته باشد اما از منظری که به همایش ما مربوط می شود یکی از علت ها همان ضعف بستر ارائه است از سوی دیگر این ساختار آموزشی که شما می فرمایید بحث کاملا درستی است. ساختار ضعیف آموزشی بر ضعف پایان نامه تاثیر می گذارد و ضعف پایان نامه بر ارائه آن تاثیر می گذارد. این مسئله را شما در حوزه کتاب هم مشاهده می‌کنید یعنی کتاب های ضعیف بسیاری عرضه می شوند. خود بستر ضعیف متاثر از ضعف پایان نامه که آن هم ناشی از ضعف ساختار آموزشی است اما ضعف بستر، خودش مستقلا معلوم نیست یعنی رابطه رفت و برگشتی بین اینها وجود دارد. اگر جایی برای ارائه و رقابت و شور و هیجان ایجاد شود آن موقع نوشتن پایان نامه آن رقابت و قوت خودش را به دست می آورد و پایان نامه هم قوی می شود و رقابتی هم در تولید ایجاد می شود که موجب به وجود آمدن انگیزه برای تولید کارهای خوب می شود.

همین مشکل در مورد کتاب هم وجود دارد با اینکه کتاب ارائه می شود اما در ارائه همچنان ضعف وجود دارد نه از این لحاظ که در دسترس قرار نمی گیرد بلکه نقد هم می شود بدین معنی که یک ساز و کار نقد کتاب هست و کنش‌گران آن حوزه یک کتاب را نقد و معرفی می کنند و یک رفت و برگشتی بین خوانندگان ایجاد می شود. آن موقع کتاب هم این مشکل را به این شکل نداشت اما برای پایان نامه این مساله خیلی شدیدتر است. پایان نامه حتی ارائه هم نمی شود صرف نظر از اینکه خوانده شود یا خیر. از طرفی دیگر اگر برگردیم به ضعف ساختار آموزشی آن هم وجود دارد و پایان نامه ها قابل خرید و فروش هستند. شما اگر به مغازه های کپی در میدان انقلاب رجوع کنید پایان نامه فروشی وجود دارد. حتی در حوزه های علوم پایه مانند شیمی و فیزیک چه رسد به رشته های حوزه های علوم اجتماعی و علوم انسانی. یعنی شما می توانید پایان نامه جلد شده و آماده در همان لحظه خریداری کنید. به تعبیری، صنعتی به نام صنعت تولید مدرک و پایان نامه شکل گرفته است و این صنعت تولید مدرک است و این ضعف تولید مدرک است نه ضعف تولید دانش. در واقع در اطراف نظام آموزشی به عنوان نظام تولید دانش، شاخ و برگ هایی شکل گرفته است که آن را در خودش مستحیل کرده است. خود نظام دانشگاهی نوع کوچکتری از نظامی است که در بیرون دانشگاه قرار دارد. در مجموع همه اینها به هم کمک می کنند که مدرک تولید کنند که در واقع این یکی از مسائل است که در پیوند به آن مسئله اصلی است. مجلات علمی و پژوهشی که معتبرترین مجلاتی هستند که در راستای دانش حرکت می کنند و آخرین دستاوردهای علمی باید در آن ارائه شود به همین دلیل است که در دسترس همگان قرار نمی گیرد چراکه اختصاصی هستند و مخاطبان خاص دارند بنابراین ما یک دوگانه مجله علمی پژوهشی و مجله عرصه همگانی را داریم.

در سیستم سالم محتوای مجلات علمی پژوهشی محتوای تخصصی تر و پیشرفته است و مجلات عرصه همگانی محتوای عمومی تری دارد چراکه مخاطبشان عمومی است اما در اینجا این دوگانه کاملا برعکس است یعنی مجلات عرصه همگانی مطالب فنی تر و تخصصی تر از مجلات علمی پژوهشی دارد یعنی مجلات علمی پژوهشی فقط به ساز و کاری تبدیل شده اند که قراردادی برای ارتقای استاد باشد. یعنی استاد در این مجله مطلب می دهد که امتیاز بگیرد تا ارتقا پیدا کند و این آخرین دستاوردهای علمی نیست. یعنی ضعفی که ما بر آن دست می گذاریم به تعبیری خرید پایان نامه و ... یک وجه این مسئله است وجه دیگر آن بحث استاد است. در آنجا هم همان ماجرا را ما داریم. آنجا هم یک صنعتی در حال جریان است یعنی صنعت ارتقا که بخشی از همان صنعت تولید مدرک است و در نهایت خروجی آن چیزی است که ما در دانشگاه ها شاهدیم. اما ساز و کاری وجود دارد که سالیانه کتاب ها، پایان نامه ها و مجلات متعدد را شامل می شود. کتاب هایی که در ساختار دانشگاهی بیرون می آید خیلی ضعیف تر از کتاب هایی است که در عرصه عمومی تولید می شود. اساساً اساتیدی که در عرصه دانشگاهی وجود دارند ضعیف تر از اساتیدی هستند که خارج از نظام دانشگاهی فعالند. اینجا هم یک دوگانه علمی آکادمی و علم غیر آکادمی را داریم که تبدیل به یک ساختار صوری شده و در انتهای آن ایجاد اشتغال و یا کاهش آن است که هم در بین دانشجویان و هم استادان مطرح است و از طرفی هم کاهش فشار اشتغال و به تعویق انداختن حقوق دانشجو و بازار کار را داریم و در اینجا بیشتر به بازار اشتغال پیوند می خورد. به تعویق افتادن دانشجو در پیوستن به بازار اشتغال، مقدار و پول هنگفتی را به دانشگاه ها سرازیر می کند که در آمدی برای دانشگاه هاست و همه اینها ضعف آموزشی را دامن می زند. ما در این همایش یک وجه خاص را در نظر گرفته ایم؛ اگر بتوانیم به طور کلی در ساختار دانش، موقعیت ارائه پایان نامه را تقویت کنیم در نهایت خروجی کار جدی گرفته می شود و اگر ضعیف و قوی باشد آن موقع است که می تواند در فرآیند تولید اثرگذار باشد.

شما در واقع معتقدید که در تمام حوزه های این مشکل را داریم و نه تنها در حوزه جامعه شناسی دین.

بله بحث درباره کل نظام آموزشی است و فکر می کنم این مسئله کل نظام آموزشی ماست اما چون حوزه ما جامعه شناسی دین است از این منظر به آن پرداخته ایم.
وی در پایان یادآور شد: آخرین مهلت ارائه چکیده پایان نامه ها به این همایش تا 15 آبان است و همایش در بهمن برگزار خواهد شد.