علت عدم رشد گونه ادبی «علمی-تخیلی» در ایران چیست؟

خبرگزاری مهر-گروه فرهنگ: ژانر علمی تخیلی یکی از گونه‌های ادبی است که این روزها طرفداران زیادی در خارج از کشور و بازار بین‌المللی کتاب دارد اما هواداران این گونه کتاب‌ها و داستان‌ها در کشورمان، بین گروه کتابخوان در اقلیت قرار دارند و تغذیه چندان مناسبی از نظر منابع و دسترسی به کتاب‌های مورد نظرشان ندارند. تا به حال، حرکات و برگزاری جوایزی در این زمینه انجام شده اما پراکنده و بدون استمرار بوده‌اند.

نوید فرخی نویسنده و پژوهشگر ادبی در یادداشتی که در اختیار خبرگزاری مهر قرار داده، به بررسی علل عدم رشد گونه ادبی علمی تخیلی در ایران پرداخته است.

فرخی دارای مدرک کارشناسی ارشد فناوری اطلاعات از دانشگاه صنعتی امیرکبیر است. او در حوزه ادبیات داوری مسابقات داستان‌نویسی «رویای کهکشانی من» انجمن نجوم آیاز و همچنین مسابقات داستانی«ورم بوک قلم به دست»، گروه کتابخانه فانتزی را برعهده داشته است. اثر او با عنوان «صلح پایدار» در سال ۸۸ در مسابقات داستان نویسی علمی تخیلی مجله اطلاعات علمی به عنوان اثر برگزیده انتخاب شد. همچنین موسس حلقه ادبی تالار فیکشن است.

یکی از مسائلی که فرخی در این نوشتار مطرح می‌کند این است که نویسندگان شناخته شده ژانر علمی تخیلی خودشان از دانشمندان یا مخترعان عصر خود بوده‌اند که با این فضا و ژانر آشنایی داشته‌اند و اگر این ژانر بین نویسندگان ایرانی مهجور و مغفول مانده، یکی از دلایلش این است که دانشمندان و چهره‌های علمی کشورمان، اشتغالی به نوشتن داستان ندارند. او معتقد است نمی‌توان انتظار راه صد ساله را یک شبه داشت ولی مقدمات و حرکت های آغازین این ره صدساله هم در کشورمان انجام نشده است.

در ادامه مشروح این یادداشت را با عنوان «علمی تخیلی: بیم و امید» می‌خوانیم:

اولین رمان علمی تخیلی ایران، «رستم در قرن بیست و دوم» نوشته عبدالحسین صنعتی‌زاده کرمانی  است که در سال ۱۳۱۳ به چاپ رسید. نگارش چنین اثری در ایران، بی‌سابقه بود و گرچه در سال‌های بعد هم چنین جرقه‌هایی زده شد و آثاری تحت عنوان علمی تخیلی به چاپ رسیدند، اما هیچ گاه گونه ادبی علمی تخیلی به صورت جدی در ایران شکل نگرفت. در این نوشتار به علل عدم رشد ژانر علمی تخیلی در ایران خواهم پرداخت.

ورود ناچیز آثار شاخص به ایران

عصری را که ما در آن زندگی می‌کنیم عصر انفجار اطلاعات می‌دانند و زندگی روزمره‌مان تقریبا تمام و کمال متکی بر علم و فناوری است. در چنین فضایی، که می‌توان هر روز انتظار پیشرفت علمی تازه‌ای را داشت، بی تردید زمینه لازم برای ارتقای جایگاه گونه ادبی علمی تخیلی فراهم است. با این حال استقبال از هر گونه ادبی در جامعه مستلزم علاقه مخاطبان و خوانندگان به آن است.

بنابراین برای رشد و شکوفایی این ژانر در ایران، در ابتدا باید علاقه لازم به وجود بیاید، اما مشاهده قفسه آثار علمی تخیلیِ کتابفروشی‌ها به خوبی وضعیت این گونه ادبی را در کشورمان نشان می دهد. تاکنون تلاشهای صورت گرفته برای برگردان آثار پرفروش و موفق جهان به فارسی ناچیز و مقطعی بوده است. عرضه، زمانی بالا می رود که تقاضا زیاد باشد، و تا وقتی گونه علمی تخیلی از طریق معرفی موفق ترین آثار آن به خوبی شناخته نشود، نمی توان انتظار داشت خوانندگان و نویسندگان داخلی به سمت آن خیز بردارند. در آمریکا، انگلستان و کانادا (که منتشر کننده بیشترین آثار علمی تخیلی جهان اند)، کتاب‌های علمی تخیلی در تیراژ وسیع چاپ  می شوند؛ نشریات آنها را معرفی و نقد می کنند، از رو این آثار  کتب مصور و کمیک استریپ چاپ می شود، و در مورد شان تبلیغات گسترده ای صورت می گیرد، و در نهایت اقتباس های سینمایی از کتب برگزیده ساخته می شود. طبیعی است وقتی این گونه ادبی با چنین انعکاس به مردم معرفی شود، در جامعه شکوفا خواهد شد.

بیشتر ناشران، نویسندگان رئال‌نویس و حتی شاخص‌ترین منتقدان ادبی داخلی، ادبیات علمی تخیلی را غیرجدی می دانند. بنابراین آثار نویسندگان جوان این گونه ادبی، مورد کم لطفی همکاران نویسنده شان قرار می گیرد و انگیزه شان را برای ادامه راه از دست می دهند. در عین حال که ناآشنایی اهالی ادبیات داخل کشور با علمی تخیلی مسئله مهمی است اما  قابل چشم پوشی نیست که آثار علمی تخیلی، در ایران با استقبال عامه چندانی هم روبرو نشده ‌و زمانی باید انتظار دگرگونی این وضع را داشت که مردم در ابتدای ساکن از آن استقبال کنند.

فقدان انجمن های ادبی علمی تخیلی

نکته مهم دیگر، ناشناخته ماندن و عدم انسجام نویسندگان داخلی علمی تخیلی است. در کشورهایی که این گونه ادبی در آن رشد داشته، مجلات تخصصی وجود دارد و انجمن های علمی تخیلی نویسان شکل گرفته است. انجمن علمی تخیلی، هسته‌ای متشکل از نویسندگان و منتقدان این گونه ادبی است که در مورد آثار علمی تخیلی بحث و تبادل نظر می‌کنند، آثار مختلف را رصد می کنند  و حتی سالانه بهترین آثار چاپی این گونه ادبی را معرفی یا چاپ می کنند. به عنوان مثال،  در سال ۱۹۳۰ جان دبلیو کمبل از ویراستاران داستان های علمی تخیلی، مجله ای را به نام «علمی تخیلی حیرت انگیز» تاسیس کرد. در سایه انتشار این مجله، گروهی از نویسندگان تازه پا و علاقه مند به ژانر علمی تخیلی این شانس را پیدا کردند تا آثارشان چاپ شود.

همچنین نویسندگان این مجله، در جلساتی منظم در نیویورک گرد هم آمدند که بعدا بخودی خود جلساتی مستقل تشکیل دادند و تبدیل به یک گروه شدند. آنها نام گروه‌شان را فوتوریانز گذاشتند؛ از جمله اعضای این گروه که هر کدام بعدها به غول های ژانر علمی تخیلی بدل شدند می توان به ایزاک آسیموف، آرتور سی کلارک، رابرت آنسون هاین لاین، دیمن نایت، دونالد ویلهم، فردریک پوهل، جیمز بلیش، و جودیت مریل، ای اسمیت، رونالد هینلین، اولف استپلدونو ... اشاره کرد. در سال ١٩٣٩ میلادی نخستین کنفرانس جهانی علمی‌ تخیلی در نیویورک برگزار شد. جایزه هوگو، جایزه نبیولا، جایزه رمان دابلیو کامبل و جایزه داستان کوتاه نئودور استورجن، جایزه ساترن همگی از رویدادهای اختصاصی علمی تخیلی اند که در آمریکا برگزار می‌شود و آثار و نویسندگان برتر این گونه ادبی را به سراسر جهان معرفی می کند. نباید انتظار داشت یک شبه ره صد ساله رفت اما حتی حرکت های آغازین نیز در کشورمان بدین سمت شکل نشده است.

ناآشنایی نویسندگان

ادبیات علمی تخیلی گونه ای از ادبیات داستانی است که در آن عنصر خیال با علم تلفیق می شود. بنابراین مسائل علمی ذاتا از بایسته های این گونه ادبی است. نا آشنایی نویسندگان علمی تخیلی با علوم، از دیگر مشکلات است. عموما در ایران دو دسته سراغ این گونه ادبی می روند دسته اول کسانی‌اند که بر اصول داستان نویسی اشراف دارند اما نگاه علمی ندارند. این ناآشنایی باعث می شود، این افراد که در ابتدا برای نوشتن داستان علمی تخیلی دست به قلم برده اند بدلیل ناآشنایی در نهایت داستان فانتزی بنویسند. نویسنده علمی تخیلی علاوه بر داستان‌ سرایی، باید از علوم مختلف به اندازه ای آگاه باشد که بتواند آن را با بهره بری از عنصر خیال بسط دهد.

دسته دوم افرادی اند که با وجود آشنایی با ژانر شناخت صحیحی از قواعد داستان نویسی ندارند. علمی نوشتن فقط با بکارگیری اصطلاحات علمی داستان حاصل نمی شود بلکه فضاسازی صحیح، استفاده درست از تئوری ها و فرضیات جدید علمی را می طلبد. بنابراین بخشی از مشکل عدم آشنایی با علم و منطق علمی در داستان به دلیل نآگاهی نویسندگان از علم و فناوری است، ‌و بخشی دیگر ناشی از آموزش ناقص ادبیات در ایران است. آرتور سی کلارک یک مخترع بود. آیزاک آسیموف دکترای شیمی داشت. رابرت آنسون هاین لاین کارشناس فنی و مهندسی و ارتباطات نیروی دریایی ایالات متحده بود.

جلب نظر خوانندگان هم مهم است. تا چیزی فرهنگ سازی نشود، نمی توان در مورد آن انتظار معجزه داشت. وقتی در خانواده ای، کتاب خوانی یک عادت نباشد، نمی توان انتظار داشت فرزندی که در دامان خانواده بار آمده، یک کتابخوان حرفه ای شود. به همین ترتیب، وقتی گونه ادبی علمی تخیلی، در بین مراجع رسمی که متولی ادبیات اند جایی نداشته باشد، وقتی در دروس ادبیات مدارس و دانشگاه ها، هیچ نمونه علمی تخیلی نباشد، وقتی مراکزی مانند کانون پرورش فکری، مسابقاتش را بر روی آثار گونه های دیگری متمرکز کند، نباید انتظار داشت افراد از سنین پایین با علمی تخیلی آشنا شوند، و در بزرگسالی آن را دنبال کنند.

گونه ادبی علمی‌ تخیلی می‌تواند باعث افزایش خلاقیت شود و افق‌های تازه‌ای را پیش روی دانشمندان قرار بدهد. هرگز نمی توان اهمیت این گونه ادبی را در پیشرفت علوم نادیده گرفت. ادبیات علمی تخیلی سهمی انکارناپذیر در پیشرفت علوم بشری داشته است. مسائلی مانند سفر به ماه، ساخت زیردریایی، تلفن های همراه تصویری، ماهواره های مدار زمین، روباتیک، اختراع لیزر، علوم کامپیوتر و هوش مصنوعی و... دستاورد هایی است که نویسندگان علمی تخیلی سال ها پیش از تحقق شان، در آثار ادبی خود از آنها یاد کرده اند. به قول ایرج فاضل بخششی، از نویسندگان فعال علمی تخیلی در کشور «تا تخیل وجود نداشته باشد، ابداع و اختراع در مملکت پیشرفت نمی‌کند» و علمی تخیلی، مسیر نبوغ و پیشرفت را نیز در کشور باز می کند.