به گزارش خبرنگار مهر، ۵ دسامبر مصادف با چهاردهم آذرماه روزجهانی خاک است؛ طی سالهای اخیر خاک در دنیا مورد توجه ویژه‌ای قرار گرفته به طوری که سال ۲۰۱۵ سال جهانی خاک نام گذاری شد و سازمان ملل سالهای ۲۰۱۵ تا ۲۰۲۴ را دهه خاک اعلام کرد؛ با این حال مسئولان و کارشناسان معتقدند در کشور ما هنوز آنچنان که باید این ماده با اهمیت مورد توجه قرار نگرفته و متولیان امر باید اهتمام ویژه‌ای در بخش خاک داشته باشند؛ در همین ارتباط منوچهر گرجی، رئیس انجمن علمی خاک کشور در گفتگویی با خبرگزاری مهر چالش‌ها، مشکلات موجود در این زمینه و همچنین راهکارهای پیش روی این بخش را مطرح کرده است، که مشروح این گفتگو از نظرتان می گذرد؛
*خبرنگار مهر: گفته می شود میزان فرسایش خاک در ایران حدود ۱۶ تن در هکتار و ۲.۵ برابر متوسط جهانی است، آیا این عدد مورد تایید انجمن علمی خاک نیز هست؟
-فرسایش خاک در ایران شامل فرسایش آبی و بادی است، به طور کلی می توان گفت فرسایش خاک در ایران حدود ۱۵ تا ۱۶ تن در هکتار است.
چرا میزان فرسایش خاک در کشور ما اینقدر زیاد است؟
-چون ایران در یک اقلیم خشک واقع شده، وقتی که کشور خشک و رطوبت کم باشد در نتیجه فرسایش بادی نیز زیاد می شود؛ همچنین مناطق کوهستانی کشور ما زیاد و حدود ۵۰ درصد آن مناطق شیبدار است، در اراضی شیبدار هم فرسایش آبی زیاد می شود، آب در شیب ها جریان می یابد و خاک را می شوید و با خود می برد. متاسفانه مدیریت ما نیز در این زمینه مقداری ضعیف است.
آیا این مساله که گفته می شود، رتبه اول فرسایش خاک دنیا متعلق به ایران است، صحت دارد؟
کسی نمی تواند چنین ادعایی را اثبات کند که رتبه اول فرسایش خاک در دنیا مربوط به ایران است، با این حال کشور ما جزو رده های اول جهان در این زمینه قرار دارد -ایران در زمینه فرسایش خاک یکی از رتبه های بالای دنیا را دارد؛ برخی می گویند که رتبه نخست جهان در این زمینه مربوط به کشور ماست اما واقعیت این است که کسی نمی تواند چنین ادعایی را به اثبات برساند، با این حال کشور ما جزو رده های اول دنیا در این زمینه قرار دارد و باید اقدامات گسترده ای انجام شود تا این فرسایش کنترل شود.
به نظر شما چگونه می توان فرسایش خاک را در کشور کنترل کرد؟
-فرسایش خاک یک روزه انجام نمی شود و نیاز به برنامه دارد، متاسفانه ما اصولی و طبق برنامه پیش نمی رویم، بخشی از ریزگردها و گرد و غباری که در برخی فصول سال در کشور با آن مواجه می شویم ناشی از فرسایش بادی خاک است.
چه راهکاری برای کاهش وقوع ریزگردها ارائه می کنید؟
-همانگونه که اشاره شد راهکاری که در این زمینه می توان ارائه کرد، کوتاه مدت نیست و همچنین برای این موضوع یک راه حل نمی توان ارائه کرد چندین راهکار است که باید به همه آنها در کنار هم توجه کرد؛ در کشور ما دست خوردگی های زیادی درخاک ایجاد می شود، بعنوان مثال اتوبانی از قزوین به رشت ایجاد می شود، زمانی که وارد این اتوبان می شوید مشاهده می کنید که در چندین نقطه کوه تراشیده و بعد از احداث اتوبان با همان وضعیت رها شده است؛ زمانی که باد می وزد از این ترانشه‌ها (نقاطی که تراشیده شده است) خاک زیادی بلند می شود؛ در واقع وقتی کوه با این وضعیت رها می شود، هم فرسایش بادی اتفاق می افتد و هم فرسایش آبی.
بنابراین آسیب زدن به خاک و رها کردن آن با همان وضعیت از عوامل اصلی فرسایش در کشور است؟
وقتی اتوبان یا جاده ای در کشور ساخته می شود باید درصدی از بودجه آن را به ترمیم خاکی که دست خورده می شود، اختصاص دهند؛ در تمام دنیا این موارد دیده شده، هیچ کجا اجازه داده نمی شود کسی به خاک آسیب بزند و بعد بدون ترمیم آن را رها کند -دقیقا، وقتی اتوبان یا جاده ای در کشور ساخته می شود باید درصدی از بودجه آن را به ترمیم خاکی که دست خورده می شود، اختصاص دهند، در تمام دنیا این موارد دیده شده، هیچ کجا اجازه داده نمی شود کسی به خاک آسیب بزند بعد بدون ترمیم آن را رها کند و برود؛ در کشور ما صدها اتوبان و جاده احداث می شود بدون اینکه به این مسائل کوچکترین توجهی شود. این مساله از عوامل ایجاد فرسایش آبی و بادی است، از دیگر عوامل موثر در این زمینه معادن هستند، بهره برداری از معدن قانون و روش دارد، بهره برداری باید اصولی و به گونه ای انجام شود که ذره ای گرد و خاک نیز بلند نشود.
برای حل این معضل چه باید کرد؟ آیا تدبیری برای آن اندیشیده شده است؟
-قانون خاک بعد از حدود ۱۰ الی ۱۲ سال بلاتکلیف ماندن در مجلس، در کمیسیون کشاورزی تصویب شده و قرار است وارد صحن علنی شود؛ در قانون خاک بسیاری از مسائلی که مطرح شد، لحاظ شده که امیدواریم هر چه سریع تر این قانون تصویب و اجرایی شود.
بنابراین وقتی قانون خاک اجرایی شود، ما شاهد بروز چنین وقایعی در کشور نخواهیم بود؟
-درست است، زمانی که این قانون تصویب و اجرایی شود وزارت صنعت و معدن موظف خواهد بود معادن خود را ساماندهی کند، دیگر با تخریب خاک به این شکل مواجه نخواهیم بود، وزارت جهاد کشاورزی موظف می شود برخی از اقدامات خود را که به خاک آسیب می زند اصلاح کند.
فکر می کنید قانون خاک امسال به تصویب خواهد رسید؟
قانون خاک بعد از حدود ۱۰ الی ۱۲ سال بلاتکلیف ماندن در مجلس، در کمیسیون کشاورزی تصویب شده و قرار است وارد صحن علنی شود-امیدوار هستیم که اتفاق رخ دهد و در حال پیگیری این مساله هستیم.
گفته می شود حضور دام در مراتع نیز یکی از دلایل فرسایش خاک است، لطفا در این زمینه نیز توضیحاتی را ارائه بفرمایید.
-ما حدود ۹۰ میلیون هکتار مرتع داریم وقتی ۲.۵ برابر ظرفیت مرتع دام در آن چرا می کند قطعا باعث تخریب آن خواهد و از بین رفتن پوشش گیاهی خواهد شد؛ پوشش گیاهی که از بین برود تا باران ببارد فرسایش آبی شروع می شود تا باد بوزد فرسایش بادی شروع می شود؛ همه این مسائل راهکار دارد ما باید جمعیت دام مراتع را با راه اندازی دامداری های صنعتی کاهش دهیم.
با وجود توضیحاتی که ارائه دادید، کشور ما وضعیت مناسبی در زمینه خاک ندارد.
-متاسفانه همینطور است، ما وضعیت خوبی نداریم. وقوع ریزگردها، گل آلود شدن رودخانه ها و مواردی از این قبیل به خوبی نشان دهنده شرایط ماست؛ گفته می شود یکی از علل عمده نابودی نسل ماهی آزاد در کشور ما نیز فرسایش خاک است چون رودخانه ها گل آلود می شوند و این ماهی آب تمیز برای تخم ریزی پیدا نمی کند یا هر جا تخم ریزی می کند رسوبات روی تخم های آن را می گیرد و باعث مرگ و از بین رفتنشان می شود.
*یکی از مباحثی که اخیرا نگرانی هایی زیادی درباره آن مطرح شده بحث آلودگی خاک است، آلودگی خاک چه دلایلی دارد؟
ما در زمینه خاک وضعیت خوبی نداریم، وقوع ریزگردها، گل آلود شدن رودخانه ها و مواردی از این قبیل به خوبی نشان دهنده شرایط ماست؛ گفته می شود یکی از علل عمده نابودی نسل ماهی آزاد در کشور ما نیز فرسایش خاک است-خود فرسایش یکی از عوامل آلوده کننده خاک است؛ زهاب های کارخانجات، زهاب های کشاورزی و غیره همه از مواردی هستند که باعث آلودگی خاک می شوند؛ در زمینه آلودگی جای نگرانی وجود دارد، روز به روز افزایش می یابد چون فعالیت های صنعتی رو به گسترش است. ممکن است در برخی نقاط آلودگی های رادیو اکتیو باشد که البته ما خبر نداریم، این آلودگی می تواند هم روی آب هم روی خاک اثر بگذارد بعد وارد محصولات غذایی و سپس وارد بدن انسان شود. بنابراین باید برنامه پایش خاک داشته باشیم.
برنامه پایش خاک تدوین شده است؟
-خیر هنوز این برنامه تهیه نشده اما در قانون خاک به آن توجه شده است.
اخیرا مباحث زیادی درباره قاچاق خاک مطرح شده که وزارت جهاد کشاورزی نیز آنها را رد کرده است، انجمن خاک چه نظری در این زمینه دارد؟ قبلا شما در مصاحبه ای اشاره کرده بودید خاک های قرمز جزیره هرمز قاچاق می شود.
- برخی خاک ها جنبه معدنی پیدا می کند، برخی از خاک های جزیره هرمز خوراکی است و در پخت غذا از آن استفاده می شود؛ نمی توانیم به آن خاک کشاورزی بگوییم؛ البته نقاطی هم هست که با لنج و به صورت محدود به آنجا خاک برده اند به عنوان مثال گفته می شود در امارات مناطق پارک مانندی هستند که به آنجا می گویند به خاک ایران خوش آمدید؛ یعنی خاک های ایران را به آنجا برده اند و پوشش گیاهی خوبی را آنجا ایجاد کرده اند، اما میزان آن بسیار محدود است. قاچاق عمده ای که ما از آن خبر داشته باشیم اتفاق نیفتاده است ولی احتمالا کم و بیش وجود دارد.
نظر شما