خبرگزاری مهر، گروه فرهنگ _صادق وفایی: طرح گرنت یکی از واژگانی است که طی چند سال گذشته وارد معادلات و گفتگوهای مربوط به حضور ایران در نشر بین‌الملل و نمایشگاه فرانکفورت شده است. کپی‌رایت و طرح گرنت از جمله واژگان پرتکراری هستند که این روزها به ویژه در ایام برگزاری نمایشگاه فرانکفورت، آن‌ها را شنیده و می‌شنویم.
امروز چهارشنبه ۱۸ مهر مصادف با آغاز به کار رسمی هفتادمین نمایشگاه فرانکفورت است و چندین عنوان کتاب را طرح گرنت بین ناشران ایرانی و خارجی دست به دست شده است.
ایوب دهقان‌کار مشاور امور اجرایی معاون فرهنگی وزیر فرهنگ و ارشاد اسلامی است که به عنوان نماینده طرح گرنت (طرح حمایت از ترجمه و انتشار کتاب ایرانی برای عرضه در بازارهای جهانی)، از طرف دبیرخانه گرنت معاونت امور فرهنگی ارشاد در هفتادمین نمایشگاه بین‌المللی کتاب فرانکفورت حضور دارد، از جمله مسئولانی است که فرصتی دست داد تا در حاشیه برگزاری این نمایشگاه، با آن‌ها گپ و گفتی داشته باشیم.
گفتگوی نسبتا تفصیلی‌مان با این مدیر فرهنگی از انتها به ابتدا انجام شد. یعنی سوال و بهانه اصلی این گفتگو باعث مرور چرایی و فلسفه اجرای طرح گرنت شد و دهقان‌کار به تشریح این طرح و سابقه اجرایش از طرف ایران در نمایشگاه کتاب فرانکفورت پرداخت.
مشروح این گفتگو در ادامه می‌آید؛
* آقای دهقان‌کار صحبت‌هایی با اهالی نشر داشته‌ام و برخی انتقادات را شنیده‌ام؛ مبنی بر این‌که در طرح گرنت، کتاب‌هایی را به ناشران خارجی می‌سپاریم تا ترجمه و چاپ کنند، که اگر نامشان در بولتن‌ها و گزارش‌هایمان بیاید، مدیران بالایی خوشحال می‌شوند؛ در حالی‌که این کتاب‌ها عناوینی نیستند که ناشر یا مخاطب خارجی در پی آن‌ها باشند. این قضیه چقدر صحت دارد؟
شما سوال خوبی پرسیدید اما شتاب صفر تا صدِ شما، ۳ ثانیه بود. (می‌خندد) یعنی سریع رفتید سر اصل مطلب. اجازه بدهید من ابتدا طرح گرنت را معرفی کنم بعد به سوال شما بپردازم.
طبق مطالعاتی که در دبیرخانه طرح گرنت در معاونت فرهنگی وزارت ارشاد داشته‌ایم، حداقل ۷۵ کشور دنیا این طرح را دارند؛ با اندکی اختلاف در شیوه اجرایی. همه این کشورها در راستای دیپلماسی فرهنگی و انتقال ادبیات‌شان از طریق کتاب، طرح‌های حمایتی دارند که در دنیا موسوم به گرنت یا گرنت ترجمه یا انتشار است.
* این کار را از طریق دولت انجام می‌دهند؟ یعنی طرح گرنت دولتی است؟
در اکثر کشورها یا بگویم ۹۵ درصد این کشورها، طرح دولتی است. چون هدف معرفی فرهنگ و ادبیات آن کشور است و طرح گرنت هم در واقع طرحی است که باید بودجه‌ای مادی داشته باشی و آن را برای هدفی معنوی هزینه کنی.
* مثلا آلمان طرح گرنت را دارد؟
بله. البته از طریق انستیتوی گوته انجام می‌شود که مجری‌اش بخش خصوصی است اما حمایت‌اش توسط دولت انجام می‌شود. کشورهایی که دارای تمدن، فرهنگ و ادبیات غنی هستند، علاقه‌مندند کشورهای دیگر را با این سه مولفه آشنا کنند. پس یک سری بسته و طرح تشویقی را اجرا می‌کنند که کشورهای دیگر به مطالعه آثار و فرهنگ‌شان تمایل نشان بدهند. در کشور ما هم به دلیل فرهنگ و تمدن ایرانی اسلامی که چیزی کم نداریم و شکرخدا از دیگران سرتر هم هستیم؛ از ۴ سال پیش یعنی از سال ۱۳۹۴ اجرای طرح گرنت آغاز شده است.
* مبتکرش چه کسی بود که به این نتیجه رسید ما این طرح را کم دارید و باید به راهش بیاندازیم؟
ببینید، نمی‌توانیم بگوییم یک شخص این کار را کرده است. ما در معاونت فرهنگی با خرد جمعی به این نتیجه رسیدیم. دبیرخانه این طرح، در حال حاضر در اداره کل مجامع، تشکل‌ها و فعالیت‌های فرهنگی مستقر و مسئول اجرای آن است.
به این ترتیب این طرح در ایران راه‌اندازی شد با هدف حمایت از ترجمه و انتشار کتاب‌های ایرانی توسط ناشران خارجی. حالا سند بالادستی ما، علاوه بر این صدور فرهنگ و ادبیات چه بود؟ بارها مقام معظم رهبری بر ضرورت ترجمه معکوس تاکید کردند. در آخرین بیانات‌شان هم که در دیدارشان با فرماندهان دفاع مقدس در هفته دفاع مقدس ارائه شد، به دفاع مقدس، کتاب‌هایی که در این باره نوشته و همچنین ترجمه معکوس آن‌ها به زبان‌های خارجی تاکید کردند. حرف‌شان هم این بود که این حادثه مهم را به مردم دنیا معرفی کنید. یعنی تاکیدشان بر ترجمه کتاب‌های حوزه دفاع مقدس بود. خب، یکی از بهترین ابزارها و محمل‌ها برای تحقیق این خواسته، طرح گرنت است. حالا طرح گرنت چه می‌کند؟
طرح گرنت از ناشران خارجی که کتاب‌های ایرانی را منتشر کنند، حمایت می‌کند.
* یعنی یک طرح مشوق و تشویق‌کننده است!
بله و قرار است انگیزه خارجی را برای ناشرانی که کتاب‌های ایرانی را منتشر کنند، ایجاد کند. به این ترتیب که دولت ایران، بخشی از هزینه چاپ و عرضه‌شان را جبران کند.
* بخشی از آن؟ یا همه هزینه را می‌دهیم؟
بستگی به کتابش دارد. مثلا امسال سقف حمایتی‌مان ۳ هزار یورو است.
* برای هر عنوان؟
بله برای هر عنوان. البته یک گروه داوری داریم؛ درخواست‌ها که می‌آید، از طریق دبیر به داورها سپرده شده و در نهایت مستندات مورد نیاز برای دریافت گرنت توسط داوران بررسی می‌شود؛ در این زمینه شاخص‌هایی داریم؛ از جمله این‌که ناشر خارجی بررسی می‌شود، زبان مقصد چیست، جمعیت متکلم آن زبان، برنامه ناشر برای توزیع کتاب در کدام کشور و خیلی عوامل دیگر. با بررسی همه این عوامل، یک رقمی از صفر تا ۳ هزار یورو به ناشر خارجی تعلق می‌گیرد.
* ظاهرا این میزان ۳ برابر شده و تا سال گذشته هزار یورو بوده است!
نه. تا پارسال، هزار یورو برای کتاب‌های کودک بود. یعنی ما دو نرخ داشتیم؛ سقف هزار یورو برای کتاب‌های کودک و ۳ هزار یورو برای کتاب‌های بزرگسال. البته واحد پولش دلار بود. یعنی این مبالغ را به دلار در نظر گرفته بودیم. بخش اعظمی از ناشران مخاطب ما در این طرح، ناشران حوزه کودک و نوجوان بودند.
* به خاطر تصاویر کتاب‌ها؟
بله دقیقا. درست است که کتاب‌های کودک و نوجوان مصور، واژگان کمتری برای ترجمه دارند، اما هزینه چاپش به علت رنگی بودن، داشتن تصویر و دلایل دیگر، بالا می‌رود. بنابراین هزینه تمام شده تولید کتاب، بالا می‌رود. در نتیجه آمدیم و سقف را یکسان دیدیم اما رقم نهایی را گروه داوران پیشنهاد می‌دهند و این رقم به تائید دبیر و رئیس شورا که معاون وزیر باشد، می‌رسد و مبلغ حمایتی پرداخت می‌شود. حالا ممکن است این سوال پیش بیاید که شما چرا این مبلغ را به ناشر خارجی می‌دهید؟ پس سهم ناشر ایرانی چه می‌شود؟
* بله. پیش می‌آید!
پاسخ این است که ما شرط لازممان برای بررسی درخواست رسیده به دبیرخانه این است که ناشر خارجی، حتما با ناشر ایرانی قرارداد کپی‌رایت امضا کند و رایت آن را از ناشر ایرانی بخرد. ما که عضو کنوانسیون برن نیستیم. ناشران خارجی می‌توانند همه کتاب‌های ایرانی را بدون اجازه و داشتن کپی‌رایت چاپ کنند.
* کاری که بیشتر ناشران ما می‌کنند.
بله. ولی ما این پیش‌شرط لازم را گذاشته‌ایم که ناشر خارجی، رایت کتاب را از ناشر ایرانی بخرد. بعد تازه می‌تواند درخواست گرنت بدهد.
* اگر ۳ هزار یورو برای گرنت در نظر می‌گیریم، قیمت کپی‌رایتی که در نظر می‌گیریم، چقدر است؟
ببینید اولا دبیرخانه گرنت هیچ دخل و تصرفی در قیمت نمی‌کند و این مساله کاملا به عهده ناشر است. یعنی ناشر ایرانی کاملا مخیّر است. این هم یک فرمول و عرفی دارد. مثلا بسته به نوع کتاب و یا اعتبار ناشر ایرانی و خارجی، معمولا بین ۵ درصد تا ۱۵ درصد پشت جلد را می‌توانند به عنوان حق کپی‌رایت مطالبه کنند. شاید ناشر ایرانی مبلغی هم نخواهد؛ آنچه برای ما مهم است، رضایت ناشر ایرانی و صاحب رایت است. چون گاهی اوقات، دارنده رایت خود نویسنده اثر است. پس؛ اول ناشر خارجی هزینه‌ای را برای خرید رایت به ناشر ایرانی می‌دهد و شروع به کار ترجمه و انتشار کتاب می‌کند. بنابراین در گام اول، پول رایت را می‌پردازد. گام دوم این که درخواست گرنت می‌دهد و به او گفته می‌شود که ما با فلان مبلغ موافقت کردیم و در گام سوم کتاب را ترجمه و چاپ می‌کند. پس از اتمام این فرایند و تحویل ۵ نسخه از کتاب به دبیرخانه، آن‌وقت ما مبلغ گرنت را پرداخت می‌کنیم.
یعنی در ابتدای پروسه، ناشر ایرانی پول می‌گیرد و در انتهای پروسه هم ناشر خارجی.
* این میان، مشکل مبادله پول به دلیل تحریم پیش نمی‌آید؟
این را حل کرده‌ایم. گاهی پول را حواله می‌کنیم و گاهی پول را در نمایشگاهی خارجی، به صورت نقدی پرداخت می‌کنیم. مثلا الان در نمایشگاه فرانکفورت یک ناشر تونسی است که از دو ناشر ایرانی رایت خریده است.
* پارسال یا امسال؟
استارتش سال گذشته در نمایشگاه کتاب پاریس خورد اما امضای قراردادش امسال در نمایشگاه کتاب تهران انجام شد. ما هم گرنت را در این دوره نمایشگاه فرانکفورت به او پرداخت می‌کنیم. این ناشر، ناشر خوبی است و کتاب‌های ایرانی را به فرانسه و عربی چاپ می‌کند.
* کتاب‌هایی که این ناشر گرنت‌شان را پرداخت کرده، رمان هستند؟
۳۲ عنوان هستند. یک عنوانش برگزیده جایزه جلال پارسال و متعلق به انتشارات شهرستان ادب است. ۳۱ عنوان دیگر هم کتاب کودک و از انتشارات شباویز هستند.
* خب حالا به همان سوال اولم برگردیم.
پس در یک جمع‌بندی بگویم که این طرح برای حمایت از ناشر ایرانی است؛ البته حمایت غیرمستقیم. یعنی به جای این‌که به ناشرها پول بدهیم، کاری می‌کنیم که ناشر خارجی به سمت او بیاید. به این ترتیب، ناشر ایرانی هم بین‌المللی‌شدن و ارتباط گرفتن را می‌آموزد.
* این را هم بپرسم؛ قصه تحریم‌ها تاثیری روی پذیرش گرنت گذاشت؟ طبیعتا کاهش که داشته!
کاهش که داشت اما متوقف نشد.
* شنیدم که ناشرهای آمریکایی دیگر در زمینه فروش رایت، ناشرهایمان را تحویل نمی‌گیرند!
ببینید، ناشری که به دنبال کار حرفه‌ای است، وقتی می‌بیند که اثر، اثر ارزشمندی است و گرنت هم در کنارش قرار دارد، کار حرفه‌ای را دنبال می‌کند. خوشبختانه حوزه نشر، خلاف حوزه‌های دیگر تجاری، کمترین آسیب را دیده است. ما هم مشغول پرداخت گرنت هستیم. ما سال گذشته ۷۶ عنوان کتاب را برای طرح گرنت تصویب کردیم و در حال حاضر ۹۰ درصد تعهدات مربوط به این عناوین را پرداخت کرده‌ایم.
حالا به سوال شما برگردیم؛ مبنی بر این‌که طرح گرنت یک سری عناوین خاص را تجویز می‌کند یا برای ناشر خارجی تبلیغ‌شان می‌کند. شما امروز در غرفه ایران ملاحظه کردید که طرح گرنت هیچ عنوانی را به ناشر خارجی تحمیل نمی‌کند.
* پیشنهادْ چطور؟
خب ما تمام کتاب‌های ایرانی را که در غرفه ملی هستند، به ناشر خارجی پیشنهاد می‌کنیم؛ و البته تمام کتاب‌هایی که داخل ایران هستند. منتهی برخی از ناشران فعال‌تر هستند و خودشان حرکت می‌کنند؛ برخی از کتاب‌ها را هم آژانس‌های ادبی پرزنت می‌کنند و این باعث می‌شود که برخی عناوین توفیق بیشتری داشته باشند. اما از نظر ما و طبق قانون گرنت، هر کتابی که داخل جمهوری اسلامی ایران، با مجوز وزارت ارشاد چاپ شده و ناشر خارجی هم متقاضی چاپش باشد، و شرایط دبیرخانه را هم داشته باشد، هیچ منعی برای دادن گرنت‌اش وجود ندارد. ممکن است برخی که با جزئیات طرح گرنت آشنایی ندارند، این انتقاد را وارد کنند اما با آشنایی بیشتر متوجه می‌شوند که برای ما، هیچ عنوانی با عنوان دیگر، تفاوت ندارد و اگر برخی از ناشران یا برخی عناوین، توفیق بیشتری داشته‌اند به دلیل پرزنت بهتر و تلاش بیشتر خودشان بوده است. ما هم قاعدتا حمایت کرده‌ایم. اصلا چنین چیزی وجود ندارد که فکر کنید کتاب‌های خاصی وجود دارد که ما بگوییم الا و لابد باید از این‌ها حمایت کنید و آن‌ها را جلوی چشم ناشر خارجی بگذاریم. ما به ذائقه و سلیقه ناشر خارجی اعتماد می‌کنیم و آن است که برایمان مهم است. چون ناشر خارجی کشورش و ذائقه مخاطبانش را می‌شناسد و می‌خواهد روی یک کتاب، سرمایه‌گذاری کند. بنابراین نمی‌آید هزینه خود را در راه دیگری صرف کند. گرنتی هم که ما می‌دهیم، در واقع یک کمک‌هزینه است. شاید ۲۰ درصد هزینه انتشار را پوشش بدهد و در بهترین حالت به ۵۰ درصد برسد. از طرفی ناشر خارجی، دارد با ناشر ایرانی قرارداد می‌بندد و از لحاظ حقوقی موظف است کارها و هزینه‌های مربوط را انجام داده و تامین کند. ناشر خارجی هم اگر از بازگشت سرمایه مطمئن نباشد، روی یک کتاب سرمایه‌گذاری نمی‌کند. بنابراین عناوینی را انتخاب می‌کند. ما هم نمی‌گوییم این یکی را رها کن و دیگری را چاپ کن.
بنابراین ممکن است پیشنهادی بدهیم اما تجویز یا تحمیل نمی‌کنیم. بیشتر کتاب‌هایی که طی ۳ سال گذشته از آن‌ها حمایت کردیم، آثار حوزه کودک و نوجوان بوده که خیلی خواهان دارند و کتاب‌های ادبیات ما.
* ادبیاتی‌ها دفاع مقدسی بودند؟
دفاع مقدس هم میان‌شان بود اما فقط دفاع‌مقدسی نبودند. در این زمینه، خوشحال شدیم که طی دو سال گذشته، کتاب‌های دفاع مقدس برای ناشران خارجی جالب بوده و از آن بیشتر، این‌که خود ناشران حوزه دفاع مقدسِ ما در صدد معرفی این ژانر به دنیا هستند.
* تاثیر اجرای گرنت را چقدر دیدید؟ یعنی نسبت به وقتی که طرح گرنت نداشتیم، نسبت به حالا که دارد اجرایی می‌شود. آیا نتیجه‌ای حاصل شده یا هیچ تغییری مشاهده کرده‌اید؟
ببینید، نمی‌گویم در حالت ایده‌آلمان هستیم. ما می‌گوییم با توجه به بضاعت ادبی و فرهنگی‌ای که داریم، باید خیلی بیشتر از اینی باشیم که هستیم. نقطه ایده‌آل ما، جایی نیست که الان هستیم. اما این ملاحظه را هم داشته باشید که کشوری مثل نوروژ، ۴۰ سال است که طرح گرنت را اجرا می‌کند؛ انستیتوی گوته آلمان حدود ۷۰ سال یا حتی ترکیه ۲۵ سال است.
* پس چطور ما این‌قدر دیر به فکر افتادیم؟
حق با شماست. ما در حوزه نشر بین‌الملل دیر به راه افتادیم اما از یک طرح سه‌چهار ساله نباید انتظار داشت با یک طرح ۴۰ ساله که به بلوغ رسیده، برسد. با توجه به این‌که مدت کوتاهی است این طرح را اجرا می‌کنیم و حتی دو سال اول، به صورت چراغ خاموش این کار را انجام دادیم...
* یعنی دست به عصا!
بله و به جای این‌که اعلان عمومی کنیم، به یک ناشر می‌گفتیم ما این طرح را داریم و کتاب‌های طرح شبیه فلان کتاب‌های شماست که در آن پروژه کار می‌کنید. اما خدا را شکر، طی دو سال اولیه، بازخوردهای خوبی دریافت کردیم. سال گذشته بود که در نمایشگاه فرانکفورت از طرح بین‌المللی گرنت‌مان رونمایی کردیم.
* پس یعنی به طور رسمی، تازه یک سال است که گرنت به ایران آمده و اجرا می‌شود!
بله ولی در همین سال ۹۶، ۳۰۰ مورد درخواست داشتیم که ۷۶ عنوانش مصوب شد .این را هم بگویم که ما محدودیت بودجه هم داریم. اما در عین حال، با توجه به یک ساله بودن اجرای حرفه‌ای و علنی این طرح، بررسی وضعیت گذشته و حال نشان می‌دهند که وضعیت فعلی جای خوشحالی دارد. گرچه ایده‌آلمان نیست.
* و حرف آخر؟
دبیرخانه طرح دارد همه سعی‌اش را می‌کند اما توقع ما از ناشران این است که بی‌کار در غرفه ننشینند و نگاه فراغرفه‌ای داشته باشند. یعنی دبیرخانه گرنت، یک عنوان از کتابشان را به گرنت بسپارد و همه کارها را خودش بکند. ما دوست داریم خود ناشران به ما کمک کنند و بگوید من دارم با ناشر خارجی قرار می‌بندم؛ بیایید جلو ببینید. ما دوست داریم ناشران به قدری قوی شوند که خارجی‌ها بیاید به ما پیشنهاد بدهند به جای این‌که ما به آن‌ها پیشنهاد بدیم.
نکته دیگر این‌که از نقش آژانس‌های ادبی غافل نشوند. دبیرخانه گرنت این روزها در نقش یک آژانس ادبی هم ظاهر می‌شود. اما از نظر حرفه‌ای این‌که ناشران ما با ناشران کشورهای دیگر لینک بشوند، کار آژانس‌های ادبی است. حتما هم سری به رایت‌سنتر نمایشگاه بزنند و مبادلات حرفه‌ای نشر را از نزدیک ببینند. نکته آخر هم این‌که از طرح‌های گرنت کشورهای دیگر غافل نشوند و از طرح گرنت دیگر کشورها هم استفاده بکنند.
نظر شما