اشتباهات متعدد در خبر انقراض پروتیوس در غار قوری‌قلعه

عرفان خسروی، دیرینه‌شناس و جانورشناس در گفتگو با خبرنگار مهر درباره خبر «انقراض یک گونه سمندر به نام پروتیوس در غار قوری قلعه» گفت: خبری منتشر شده مبنی بر این که دوزیستی به نام پروتیوس که در غار قوری قلعه کرمانشاه زندگی می‌کرده، منقرض شده است. خبر را هم کمی آب و تاب داده‌اند و سه دوره را در آن بیان کرده‌اند، از زمان دایناسورها، دویست میلیون سال پیش و دوران سوم زمین‌شناسی که این اعداد هم بی‌ربط هستند.

خسروی توضیح داد: این داستان چند اشکال دارد، اول این که سمندری به نام پروتیوس و اعضای خانواده پروتییدها Proteidae در ایران زندگی نمی‌کنند. پروتیوس سمندری است با بدنی کشیده و سفید رنگ به این دلیل که غارزی است و هیچ گاه رنگ آفتاب را نمی‌بیند؛ بنابراین احتیاجی به رنگدانه در پوستش ندارد، دست و پای تقریبا کوتاه دو انگشتی دارد و به این دلیل که در مکانی تاریک زندگی می‌کند، چشم هم ندارد، گونه‌ای است که تا آخر عمر جزء دوزیستان است و جزء مواردی از دوزیستان است که تا آخر عمر آبشش‌های دوره لاروی را حفظ می‌کند؛ یعنی وقتی به بلوغ جنسی می‌رسد، همچنان آبشش دارد.

وی درباره برخی گمانه‌زنی‌ها در شبکه‌های اجتماعی که این گونه را نوعی اسکینک عنوان کرده بودند نیز گفت: اسکینک‌ها مارمولک‌هایی هستند که دست و پایشان کوتاه شده است یا کلا آنها را از دست داده‌اند. سمندرها نه مارمولک هستند و نه خزنده، سمندرها دوزیست هستند. دوزیستان به سه راسته دسته‌بندی می‌شوند، راسته قورباغه‌ها یا بی‌دم‌ها، راسته سمندرها و راسته سوم که بدنی همچون کرم دارند و فقط در مناطق استوایی زندگی می‌کنند، دوزیستانی هستند که دست و پا ندارند و بر خلاف دوزیستان دیگر در خشکی تخم گذاری می‌کنند و دوره لاروی هم ندارند. در ایران تنها دوزیستان دم دار و دوزیستان بدون دم زیست می‌کنند که سمندرها از گونه‌های دم دار هستند. به علاوه تعدادی از گونه‌های قورباغه در ایران وجود دارد.

خسروی درباره وضعیت زیستگاهی سمندر یاد شده در ایران توضیح داد: در کل دنیا حدودا ده خانواده سمندر وجود دارد که از این ده خانواده دو خانواده در ایران زندگی می‌کند، خانواده هاینوبئیدها Hynobiidae که یک نمونه نیمه غارزی از آنها وجود دارد و در غار شیراباد گرگان زندگی می‌کند اما همانند سمندر پروتئوس نیست و تقریبا در مناطق ابتدایی غار زندگی می‌کند؛ یعنی نور آفتاب را می‌بیند، بدنش سفید رنگ نیست و چشم هم دارد. این گونه در آبشارهای نزدیک غار شیرآباد هم یافت می‌شود و سمندری نیست که مطلقا برای اکوسیستم غارزی تکامل‌یافته باشد.

این جانورشناس ادامه داد: خانواده دیگر خانواده سالاماندریدها یا همان سمندرهای متعارف هستند که مشهورترین آنها سمندر لرستانی است که قاچاق می‌شود و نسل آن در حال انقراض است و تنها همین گونه از سمندر در ایران موجود است.

وی درباره وضعیت زندگی گونه پروتیوس در ایران و جهان نیز گفت: پروتیوس Proteus در غارهایی زندگی می‌کند که قدمت آنها حد اکثر ۲۰ تا ۳۰ میلیون سال است؛ یعنی این سمندر در همان غار تکامل‌یافته است و در حوزه آب‌ریزی که بین اروپای مرکزی تا تریسته ایتالیا است و تنها در اسلوونی زندگی نمی‌کند؛ یعنی در حوزه آبریز شرق آلپ ایتالیا که قدمت آن و غارهایش حد اکثر ۳۰ میلیون سال است و این سمندر در آنها تکامل‌یافته است.

خسروی تاکید کرد: اشتباه بعدی در این خبر این است که گفته تنها موجود بازمانده از دوره دایناسورها! تمام موجوداتی که اکنون بر روی کره زمین زیست می‌کنند همگی بازمانده از دوره دایناسورها هستند، عقبه هر موجودی باز می‌گردد به آن دوران و قبل از آن دوران، پس از دوران دایناسورها هیچ موجود جدیدی شکل نگرفته است، حیات یک بار در زمین شکل گرفته و بقیه از هم تکامل‌یافته‌اند. نکته دیگر این که به دوران سوم زمین‌شناسی اشاره شده است که اصطلاح منسوخی است، دوران سوم زمین‌شناسی یا ترشیاری همان دوران بعد از انقراض دایناسورها است که از ۶۶ میلیون سال پیش تا دوره چهارم زمین‌شناسی یا کواترنری است که حدود ۲.۵ میلیون سال پیش است، در حال حاضر اصطلاحات کواترنری و ترشیاری اهمیت خود را از دست داده و منسوخ شده‌اند. طبق آنچه گفتم، دوران دایناسورها قبل دوران سوم زمین‌شناسی است و ۲۰۰ میلیون سال پیش هم مربوط است به اوایل دوره دایناسورها؛ بنابراین قدمت پیدایش سمندرها و قورباغه‌ها به ۲۰۰ میلیون سال پیش نمی‌رسد؛ یعنی ۲۰۰ میلیون سال پیش هنوز این دو گروه از هم منفک نشده بودند و این ۱۰ خانواده سمندرها Salamadridae که در سراسر دنیا هستند خیلی بعدتر تکامل‌یافته‌اند. پروتیوس هم از حدود ۲۰، ۳۰ میلیون سال پیش تکامل‌یافته و غار زی شده است، پیش از آن اجداد این گونه، سمندرهایی بودند که غار زی نبودند و چشم داشتند.

این دیرینه‌شناس در پاسخ به این که «چرا امکان ندارد این گونه در ایران موجود باشد» گفت: به چند دلیل، نخست این که در منابع مربوط به حیات وحش ایران از جمله کتاب حیات وحش ایران، تألیف آقای اسکندر فیروز آمده است که تنها دو خانواده فوق از دوزیستان در ایران هستند، در کتاب دوزیستان ایران نوشته دکتر محمد بلوچ و دکتر کمی هم نیامده است که در ایران پروتیوس وجود دارد.

خسروی افزود: دوم این که در بحث ترویج علمی تأکید شده است که هیچ مروج علمی حق ندارد از خود اجتهاد کند و در رسانه‌های پاپ‌ساینس اخبار علمی منتشر کند. زمانی که فردی می‌خواهد یک خبر علمی منتشر کند باید بیان کند که فلان دانشمند در یک مقاله علمی که در یک مجله علمی چاپ شده است، این خبر را منتشر کرده است و من با استناد به آن مقاله چنین خبری را انتشار می‌دهم؛ بنابراین همین که این گونه منقرض شده است، خبر آن باید به یک مقاله علمی استناد کند و این که نگهبانی بگوید ما لاشه این جانور را پیدا کردیم و این جانور منقرض شده است، بدون پشتوانه علمی است.

وی ادامه داد: دلیل سوم بیوجغرافیایی است، از نظر جغرافیایی زیستی، تکامل سمندر پروتیوس در همان حوزه آبریز اتفاق افتاده است و این حوزه آبریز هیچ ارتباط مستقیم آب شیرینی به حوزه‌های آبریزی که در ایران است ندارد؛ بنابراین راهی وجود ندارد که ما فرض کنیم به طور طبیعی یک گونه از پروتیوس یا عضوی از خانواده پروتییدها در ایران تکامل‌یافته باشد.

این جانورشناس تصریح کرد: از همه مهم‌تر این که اگر این گونه در غار قوری قلعه وجود دارد، باید در سایر غارهایی که در همان حوزه آبریز هستند هم وجود داشته باشد، امکان ندارد که فقط در این غار باشد، ممکن است که یک گونه در این غار باشد و گونه دیگر در غار دیگر؛ اما در هر صورت خویشاوند آن باید در جاهای مختلف باشد؛ یعنی از یک خانواده در یک غار ما نمی‌توانیم یک گونه داشته باشیم، حتما باید گونه‌های نزدیک و گونه‌های خویشاوند را در غارهایی که در همان حوزه آب ریز هستند، مشاهده شوند، این مسئله در خصوص سایر جانوران غار زی که در ایران زندگی می‌کنند، صدق می‌کند؛ مثلا ماهی‌های غار زی، خفاش‌ها، سخت پوستان غار زی، حتی سخت پوستانی که در آب‌های زیر زمینی زندگی می‌کنند، این‌ها همه به هم ارتباط دارند؛ به طور مثال وقتی سخت پوستانی که در آب‌های زیر زمینی زندگی می‌کنند را بررسی کنید، خواهید دید که به فاصله چند صد کیلومتر گونه دیگری از همان خانواده وجود دارد؛ بنا بر این چهار دلیل نتیجه می‌گیریم که این خبر سست است، نقل خبر هم که آراسته به اطلاعات غلط در خصوص تاریخچه زمین‌شناسی است.

خسروی در پایان گفت: نکته آخر این است که قدمت کوه‌های ایران ۲۰ میلیون سال پیش است و قاعدتا قدمت غارهای آن کمتر است و امکان ندارد که چنین سمندری از ۲۰۰ میلیون سال پیش در این جا وجود داشته باشد!

اخیرا یک رسانه در خبری با عنوان «تنها جانور باقی مانده از دوران ماقبل تاریخ در ایران منقرض شد» نوشته بود: یک نگهبان محلی غار قوری قله به خبرنگار انجمن خبرنگاران حامی محیط زیست که اخیرا از این محل بازید کرده،  گفته تا چند سال پیش این جانور در رود داخل غار مشاهده می شد اما در یکی دو سال اخیر ما اثری از این جانور دیگر ندیدیم. پروتئوس در حال حاضر تنها در غاری مشابه غار قوری قله در شهر پستیوم اسلوانی تحت تدابیر شدید نگه داری می شود و سالانه میلیون ها توریست خارجی برای دیدن این جانور در غار پستیوم به اسلوانی سفر می کنند. جانور مذکور شبیه مارمولک می باشد و هر ١٠ سال یکبار تخم ریزی می کند. این جانور که تا ٣٠ سانت قد می کشد، از دوران دایناسور ها موفق شده بود در دو غار قوری قله ایران و پستیوم اسلوانی به حیات خود ادامه دهد.  جمهوری اسلوانی پروتئوس را ثبت جهانی کرده و مدعی بود این جانور فقط در غار شهر پستیوم این کشور وجود دارد. از این جانور در ایران بعنوان سمندر سفید هم نامبرده شده است. پروتئوس فاقد چشم و درون آب غار تاریک زندگی می کرد. به گفته یکی از نگهبانان ، یک بار تعدادی مرده از این جانور در فرودگاه تهران از فردی کشف شده بود. به گفته این فرد که نمی خواست نامش در خبر ذکر شود، افراد زیادی ارزش این جانور را می دانستد و برای همین خیلی ها برای سرقت این جانور به غار قوری قله می آمدند.