اخلاق، مبنای آرای آیت‌الله مهدوی‌کنی در مباحث عدالت اجتماعی است

به گزارش خبرگزاری مهر، همزمان با هشتاد و هشتمین سالروز ولادت آیت‌الله مهدوی‌کنی(ره)، نشست بررسی عدالت در اندیشه آن «فقیه مجاهد» و «سیاستمدار صادق»، به همت هسته‌عدالت‌پژوهی مرکز رشد، در سالن شهید مطهری دانشگاه امام صادق علیه‌السلام برگزار شد.

مرکز رشد دانشگاه امام صادق علیه‌السلام، ۱۴ مردادماه را، مطابق چهار سال گذشته، بهانه‌ای برای بزرگداشت و بازخوانی اندیشه‌ و سیره مرحوم آیت‌الله مهدوی‌کنی(ره) قرار داده است. نشست تخصصی امسال به تحلیل و بررسی آرای آیت‌الله مهدوی‌کنی(ره) در حوزه عدالت اجتماعی اختصاص داشت که با تبیین مسیر طی شده در پژوهش‌های صورت گرفته در اندیشه ایشان و با حضور تعدادی از اساتید و مسئولان دانشگاه امام صادق علیه‌السلام، همچون آیت‌الله باقری‌کنی، حجت‌الاسلام دکتر حسینعلی سعدی، حجت‌السلام دکتر مهدوی‌کنی، دکتر مسعود درخشان، دکتر علی رضائیان، دکتر عادل آذر، دکتر حسن دانائی‌فرد، خانواده محترم آیت‌الله مهدوی‌کنی(ره) و جمعی از دانشجویان آغاز شد.

فعالیت‌های دبیرخانه حفظ و نشر آثار آیت‌الله مهدوی‌کنی(ره)

در ابتدای این نشست، نادر جعفری، عضو هیئت علمی دانشکده معارف اسلامی و مدیریت دانشگاه امام صادق علیه‌السلام و دبیر سابق دفتر حفظ و نشر آثار آیت‌الله مهدوی‌کنی(ره)، به ارائه گزارشی از فعالیت‌های صورت گرفته در اواخر دوران حیات ایشان و پس از رحلت‌شان پرداخت و گفت: در زمان حیات ایشان، عمده مباحث در حوزه اخلاق عملی گردآوری و جمع‌آوری شد. هم‌چنین برخی مطالب در حوزه‌های دیگر نیز علی‌رغم عدم تمایل ایشان، پیگیری و منتشر گردید. در سال ۱۳۹۲ و پیش از بستری شدن ایشان در بیمارستان ۱۴ خرداد ۱۳۹۳، نیز با پیگیری بنده در نهایت مجموعه خطبه‌های نمازجمعه ایشان در قالب کتاب «سیاست اخلاقی و اخلاق سیاسی» جمع‌آوری و منتشر گردید. این مجموعه مشتمل بر ۵ سخنرانی پیش از خطبه و ۲۴ خطبه در قامت امامت جمعه تهران است.

جعفری اضافه کرد: کار بسیار خوب دیگر معاونت پژوهشی دانشگاه در آن زمان، انتقال سایر آثار ایشان به انتشارات خود دانشگاه بود که جهت انضباط بیشتر و افزایش اعتبار آن‌ها صورت پذیرفت. نمونه بارز آن، کتاب «نقطه‌های آغاز در اخلاق عملی» بود. وی با اشاره به هدف تشکیل دبیرخانه حفظ و نشر آثار آیت‌الله مهدوی‌کنی(ره) در سال ۱۳۹۳ افزود: جمع‌آوری منابع ارزشمند و مستندسازی آن‌ها با پردازش موضوعی از جمله برکات تشکیل این دبیرخانه بود. کتاب «سیاستمدار صادق» که اخیرا منتشر شده است، به عنوان نمونه‌ای از این کار است.

عضو هیئت علمی دانشگاه امام صادق علیه‌السلام با اشاره به تشکیل دبیرخانه به صورت رسمی در هیئت رئیسه دانشگاه در سال ۱۳۹۵، به فعالیت‌های صورت گرفته از این دوره زمانی پرداخت و به دو مورد اصلی در این زمینه اشاره کرد: اول کانال ارتباطی دفتر حفظ و نشر در «پیام‌رسان تلگرام» قبل از انسداد و بعد «پیام‌رسان بله» (@mahdavikani) که به صورت مختلف به اندیشه و آثار ایشان می‌پردازد. دوم حمایت از پایان‌نامه‌های دانشجویان با موضوع اندیشه ایشان.

وی در ادامه به معرفی کتاب‌های جدید منتشر شده در حوزه اندیشه و خاطرات آیت‌الله مهدوی(ره) پرداخت و افزود: دروس تفسیری، خاطرات آیت‌الله مهدوی کنی(ره) از افراد برجسته انقلاب و مجموعه تاریخ شفاهی ایشان، از جمله موارد برجسته در این زمینه بوده است.

عدالت، ارزش مظلوم

در ادامه این نشست، محمدصادق تراب‌زاده، پژوهشگر هسته عدالت‌پژوهی مرکز رشد به ارائه اصلی این نشست پرداخت و با قرائت آیات پایانی سوره فرقان که در وصف «عبادالرحمن» است، بحث خود را آغاز کرد و با اشاره به اینکه بعد از رحلت آیت‌الله مهدوی‌کنی(ره)، قرآن را به نیت ایشان باز کرده و این آیات شریفه آمده، بیان کرد: این آیات چقدر برای ما تداعی‌کننده سلوک و سیره آن مرد بزرگ بود و بسیاری از این آیات را زیاد از ایشان نیز می‌شنیدیم.

وی با اشاره به اهمیت موضوع عدالت در اندیشه آیت‌الله مهدوی‌کنی(ره)، به پژوهشِ جمعی صورت گرفته در هسته عدالت‌پژوهی مرکز رشد پرداخت و افزود: عدالت، به عنوان یک ارزش مظلوم، تعبیر مورد استفاده ایشان بود. به باور او، هر ظالمی هم برای توجیه رفتار و کردار خود، به عدالت استناد می‌کند و همین حیثیت، موجب مظلومیت این ارزش است.

پژوهشگر هسته عدالت‌پژوهی مرکز رشد ادامه داد: یکی از چالش‌های ما در حوزه عدالت‌پژوهی آن است که فاقد یک چارچوب مفهومی دقیق و متقن هستیم و یکی از عللی که به سمت بررسی موضوع عدالت در اندیشه آیت‌الله مهدوی‌کنی(ره) رفتیم، همین مسئله بود.

تراب‌زاده با اشاره به پژوهش‌های صورت گرفته در مورد عدالت در اندیشه آیت‌الله مهدوی کنی(ره) به ویژگی‌ها و نوآوری‌های پژوهشِ هسته عدالت‌پژوهی مرکز رشد اشاره کرد و افزود: گستره منابع مورد مطالعه اعم از دروس تدریس شده، دروس هفتگی درس اخلاق، مباحث تدریسی ایشان در دهه ۶۰  تا ۹۰ شمسی در حوزه اقتصاد اسلامی از جمله ویژگی‌های بارز این پژوهش در اندیشه ایشان است تا گستره مفهومی جامعی از معنای عدالت در نظام فکری ایشان بدست آید. پژوهش در قالب مباحثه‌های جمعی و تمرکز بر پرسش‌های محوری، از دیگر مولفه‌های مورد تأکید در این پژوهش است.

تراب‌زاده: نقطه تمایز ایشان در مدخل موضوع عدالت، بُعد اخلاقی و فقهی آیت‌الله مهدوی‌کنی(ره) است

پژوهشگر هسته عدالت‌پژوهی مرکز رشد در ادامه جهت طرح تفصیلی گستره اصل عدالت در اندیشه آیت‌الله مهدوی‌کنی(ره)، به خصوصیات خاص ایشان در مسئله عدالت پرداخت و بیان کرد: ورود آیت‌الله مهدوی‌کنی(ره) به عنوان یک «معلم اخلاق» و یک «فقیه نواندیش»، ویژگی بارز و متمایز ایشان از متفکران معاصر است. در مباحث ایشان، اخلاق یک مبنا و روح تأثیرگذار در مباحث عدالت اجتماعی است که رنگ و بوی خاصی به سایر مباحث ایشان داده است و از طرف دیگر ورود ایشان از منظر فقه نیز دارای تأثیرات زیادی خاصه در حوزه استنباط و اجرای احکام شده است.

وی با اشاره به سه‌گان «حقیقت، فضیلت و عدالت» در اندیشه ایشان افزود: این سه در اندیشه آیت‌الله مهدوی‌کنی(ره)، ارکان اصلی معارف اسلامی بوده و نوعی تناظر با حوزه «معرفت، اخلاق و احکام(حقوق)» دارد. این مبنای نظری موجب طرح سه‌گان «اصول تکوینی، اصول حقوقی و احکام مدنی» در نظام مقررات‌گذاری اسلامی نیز شده است.

تراب‌زاده در ادامه با اشاره به دقائق مباحث مفهومی ایشان در نسبت «قسط و عدل»، «عدل و احسان» و «عدل و تقوا»، که به زمینه‌های فقهی-اخلاقی ایشان مرتبط است عنوان کرد: به باور ایشان، قسط، مفهومی رساتر از عدل است؛ چرا که متضمن نوعی معنای نسبت و سهم است؛ اما در عدل ، نوعی معنای معادله و تساوی برقرار است و از این جهت قسط عمدتا ناظر بر حوزه عدالت اجتماعی است. هم‌چنین به باور ایشان، احسان زیربنای عدل است؛ چرا که فرد محسن، فردی است که به حقوق دیگران نیز احترام می‌گذارد. هم‌چنین نزد ایشان، عدل همچون تقوا دارای مراتب است.

عدالت؛ علت یا حکمت احکام؟

پژوهشگر هسته عدالت‌پژوهی در موضوع فقه و عدالت در اندیشه آن فقیه مجاهد، به دیدگاه ایشان در علت یا حکمت بودن عدالت اشاره کرد و گفت: در اندیشه ایشان، عدالت در گستره احکام موجود است و از مجموعه احکام مدنی، می‌توان اصول حقوقی مانند اصل عدل و قسط را استنباط کرد، اما از طرف دیگر نمی‌توان، آن‌طور که برخی معاصرین تصور کرده‌اند نوعی رابطه تولیدی از اصول به احکام در فرآیند استنباط قائل بود، بلکه اصل عدل و قسط، به صورت پیشینی، تأثیرگذار در فرآیند فتوا و استنباط احکام است. وی در ادامه به حوزه نظام‌سازی و عملیاتی‌تر دیدگاه ایشان در حوزه عدالت در حوزه زنان و عدالت سیاسی پرداخت و به جهت کثرت منابع، حوزه عدالت اقتصادی در اندیشه ایشان را به تفصیل مورد تجزیه و تحلیل قرار داد. تراب‌زاده افزود: ایشان ده عامل اصلی را به عنوان زمینه‌های  فقر قائل بودند. از سوی دیگر بر این باور بودند که نظام اقتصادی اسلام، طرفدار تولید ثروت حداکثری در چارچوب مشروع و ارزشمند اجتماعی است، با این حال در حوزه‌های مختلف نظام اقتصادی قواعد خاص خود را دارد.

وی با تشریح دیدگاه‌های ایشان در حوزه مالکیت به عنوان یک نهاد پیشینی تأثیرگذار در نظام اقتصادی اسلام، در نهایت به موضوع «دستمزد عادلانه» در اندیشه ایشان پرداخته و بیان کرد: به باور ایشان، دستمزد عادلانه معادله مزد و کار است؛ نه مزد و نیاز و بدین جهت کارفرما، متولی تأمین نیازهای کارگر نیست بلکه جامعه و دولت اسلامی باید تضمین و تأمین نیازهای هر فرد را در حد عفاف و کفاف بر عهده گیرد. بدین جهت ایشان ضمن تمایز میان عدالت مطلق با عدالت نسبی، بیان می‌کردند اگرچه عدالت در دستمزد را، پرداخت به کارگر حسب ارزش آفریده شده او می‌دانند، اما به جهت عملیاتی نبودن آن، دستمزد بر مبنای «تراضی مشروع و بدون اکراه را» روشی برای بهای عادلانه کار می‌دانند.

نوآوری‌های آیت‌الله مهدوی کنی(ره) در بحث عدالت

تراب‌زاده در انتها با اشاره به نوآوری‌های بحث آیت‌الله مهدوی‌کنی(ره) در حوزه عدالت، گفت: در برخی از جزئیات مباحث ایشان، نوعی ظرافت و دقت در طرح مسئله وجود دارد. در چارچوب کلان مسئله، مباحث اندیشمندان معاصر نیز در حوزه عدالت، مطابق آنچه ایشان نقل می‌کنند، در دسترس است اما در برخی نکات جزئی، می‌توان دقت‌های خاص ایشان را مشاهده کرد که از جمله آن‌ها، نقش پسینی عدالت در فرآیند استنباط احکام، درهم‌تنیدگی عدل و احسان و لزوم ورود حکومت برای اشاعه احسان جهت اقامه عدل، تعریف نیاز اجتماعی به عنوان یکی از منشأهای مالکیت (عمومی-دولتی)، توجه همزمان به سهم‌بری عادلانه کار و سرمایه و در نهایت تفکیک بین تعهد اخلاقی با تعهد حقوقی در مسئله مالکیت در سرمایه‌داری ماشینی قابل ذکر است.

عادل پیغامی: آیت‌الله مهدوی‌کنی(ره)، شاگردان خود را مقلد بار نیاورد

در ادامه این نشست، عادل پیغامی، عضو هیئت علمی دانشکده معارف اسلامی و اقتصاد دانشگاه امام صادق علیه‌السلام با تحلیل و بررسی پژوهش ارائه شده از سوی هسته عدالت‌پژوهی مرکز رشد، به اندیشه عدالت در دیدگاه آیت‌الله مهدوی‌کنی(ره) پرداخت و بیان کرد: به دلائلی که از جمله به سیره شخصی و تواضع ایشان مرتبط بود، علی‌رغم تأسیس دانشگاه از سوی ایشان، در دوران حیات‌شان، از اندیشه‌ها و تفکرات ایشان غفلت شد. ایشان از این موسسه در تبلیغ شخص خودش سازماندهی انجام نداد و نوعی تحفظ داشت و حتی اگر اشتیاقی هم وجود داشت، با سردی روبرو می‌شد. برای ایشان اصل نهاد دانشگاه، مهم‌تر از ترویج اندیشه و دیدگاه‌های خودشان بود و این، به نوعی مشی و سبک فکری ایشان بود. بر این مشی و باور بودند که ما دانشجویان دانشگاه امام صادق علیه‌السلام، نباید مقلد بار بیاییم. شاگردان ایشان، تقریبا هیچ کدام مشابه ایشان نشدند و هر کدام بخشی از وجوه شخصیت‌شان متأثر از ایشان است؛ این در حالی است که در مؤسسات دیگر مواردی از این تشابه و نوعی تقلید از استاد وجود دارد. نوع نگاه ایشان به علم و پویایی علم، این مسیر را جلوی ما قرار داد و به نظر می‌رسد این مسیر به تمدن‌سازی و تأثیرگذاری خواهد رسید. تکثر و تضارب و قبول یک انسان متفکربماهو و پذیرش اینکه خودمان شویم تا یک «آیت‌الله مهدوی ثانی»، نکته بسیار مهمی است. از این حیث ما خیلی مشق تمرین در اندیشه ایشان نکردیم و از این جهت کارهای مشابه ارائه امروز، با چالش روبرو است و با تضارب و گفتگو، بحث بیشتر منقح می‌شود.

احسان، زیربنای عدل اجتماعی

پیغامی در ادامه به صورت خاص به موضوع عدالت در اندیشه آیت‌الله مهدوی کنی(ره) پرداخت و افزود: یکی از مباحث مهم مورد اشاره، بحث «عدل و احسان» بود. پیش‌تر ما در کتب شهید مطهری، بحث عدل و جود را با روایت مشهور از امیرالمومنین علی علیه‌السلام شنیده‌ایم که «عدل از جود برتر است؛ چرا که عدل سائس عام و جود عارض خاص است». با این نگاه، عدل بُعد اجتماعی و جود بُعد فردی دارد و در مقام تزاحم، در عرصه اجتماعی، عدل بر جود مقدم است. در رساله دکتری خود که استاد راهنمای آن حضرت آیت‌الله مهدوی کنی(ره) بودند، وقتی این موضوع را در بحث «قرض الحسنه» مطرح کردم و اینکه چرا ثوابش از صدقه بیشتر است، این بحث را متذکر شدند که: اولا بحث آن روایت جود است نه کل احسان. این روایت را در تفسیر آیه امر به احسان نگیرید. دوم اینکه در اخلاقیات و احسان، نگاه فردگرایانه نداشته باشید. عدل و احسان لزوما فردی نیستند. مقوله احسان با بُعد اجتماعی، یک پایه و زیربنا اصلی در تحقق عدالت اجتماعی است.

عضو هیئت علمی دانشگاه امام صادق علیه‌السلام در ادامه با اشاره به خاطره‌ای از ماجرای عدم انجام وظیفه به موقع و کامل برخی اساتید گفت: پیرامون نحوه برخورد با این افراد بحث وجود داشت که آیت‌الله مهدوی‌کنی(ره) در واکنش به نظری در مورد تنبیه مالی این افراد بیان کرد: «خانواده این افراد چه گناهی کرده‌اند!». در واقع ایشان مسئله عدل را از یک فرد به یک گستره‌ای مانند خانواده می‌رساند. این نگاه در حوزه کارگری، برای کارگر هویتی غیر از فرد قائل شده و به کارگر نوعی اصالت و نمایندگی از یک وجود اصیل به نام «خانواده» می‌دهد. به همین دلیل است که اگر در این مسیر جان خود را از دست بدهد، شهید محسوب می‌شود چون برای یک خانواده این کار را کرده است و اقدام فردی محسوب نمی‌شود. وی در نهایت با اشاره به دیدگاه ایشان در مورد مسئله «حد عفاف و کفاف» اضافه کرد: این ترکیب از جمله ترکیب‌هایی است که تقریبا مختص ایشان است. ایشان با این دو کلمه، یعنی حداقل‌های معیشتی که بعد کرامت انسان را تأمین می‌کند، به یک بسته معنایی و مفهومی اشاره می‌کرد که از جمله نوآوری‌های ایشان بود.

عیوضلو: تحلیل اندیشه‌های آیت‌الله مهدوی کنی(ره) از منظر نظام‌سازی مهم است

در نهایت، عیوضلو عضو هیئت علمی دانشکده اقتصاد دانشگاه امام صادق علیه‌السلام که در سال گذشته، در پژوهشی به عدالت در اندیشه آیت‌الله مهدوی‌کنی(ره) پرداخته بود، با تقدیر از کار انجام شده، به بیان نکات تکمیلی در مورد دیدگاه آیت‌الله مهدوی‌کنی(ره) پرداخت و بیان کرد: از جمله علل و اهداف ایشان از تأسیس دانشگاه، بنیاد حوزه اقتصاد اسلامی بود. از این جهت پرداخت به دو فرضیه یا نظریه در این زمینه حائز اهمیت است که تحقیقات آتی به آن سمت حرکت کند. وی افزود: چالش اصلی، بحث نظام‌سازی است. بحث ایشان را باید در چارچوب نظام‌سازی دید. در عصر جدید چگونه باید عمل کنیم؟ با توجه به اینکه احکام جدید در مورد مسائلی چون پول و بانک نداریم و احکام قدیم در دسترس ما هست. برای این کار نیز دو فعالیت تاکنون صورت پذیرفته است: کار اول، متعلق به شهید صدر است که از احکام روبنا به قواعد زیربنا برسیم که در واقع نوعی «فقه نظریه» است. احکام مستنبطه، احکام سازمانی است نه احکام در سطح فردی. آنچه شهید صدر در مکتب‌سازی انجام داده است، به این شیوه بود. اما کار آیت‌الله مهدوی‌کنی(ره) مسیر دیگری را در پیش گرفت که پیامد و آثار خود را در حوزه عدالت نیز نمایان می‌کند. شهید صدر عدالت را در گستره احکام می‌داند؛ اما به نظر می‌رسد در نگاه شهید مطهری، عدل در سلسله علل احکام است نه معلولات و این تفاوت، پیامدهای نظری بسیار زیادی دارد.

وی با اشاره به اهمیت «فقه نظام»، از تأکید بر قواعد و اصول در فهم طراحی و راهبردهای اجرایی اسلامی در حوزه اقتصاد اسلامی به عنوان نوآوری‌های ایشان یاد کرد و افزود: اصول تکوینی، اصول حقوقی و سنن دینی در کنار دیگر، می‌تواند مسیر استنباط احکام اسلامی را فراهم کرده و تا مرحله پیشنهاد سیاسی در عرصه واقعی اقتصاد پیش ببرد. دکتر عیوضلو افزود: عدالت در اندیشه آیت‌الله مهدوی‌کنی(ره)، در مقام نظر مطلق و در مقام عمل نسبی است. این نسبیت، یک نخ تسبیه بسیار درست است. عدالت یک مفهوم بسیط نیست؛ یک مفهوم چندمتغیره و پیچیده است و باید با توجه به سازوکارهای زمان و مکان، این را دنبال کرد. نکته دیگر اینکه در بحث اجرا علاوه بر عدالت، باید به مصلحت و حق و امور دیگر نیز توجه کرد و لذا با یک تابع تصمیم چندمتغیره روبرو هستیم.

رونمایی از شماره سوم نشریه «عدالت اجتماعی»

در حاشیه این نشست، شماره سوم نشریه «عدالت اجتماعی» متعلق به هسته‌عدالت‌پژوهی مرکز رشد رونمایی شد. پرونده ویژه این شماره اختصاص به تحلیل و بررسی «سند الگوی پایه پیشرفت» از منظر عدالت دارد. معیشت طبقات متوسط و ضعیف جامعه، آداب عدالتخواهی و آخرین مباحث در حوزه عدالت‌پژوهی، از جمله محورهای مورد تأکید در این شماره است.

لازم به ذکر است در پایان این نشست، از طرف مرکز رشد دانشگاه امام صادق علیه‌السلام، از نادر جعفری به واسطه سه سال کوشش در امر تنظیم و نشر آثار مرحوم آیت‌الله مهدوی‌کنی(ره) تقدیر و تشکر شد.