کتابها و آثار علمی امام خمینی

خبرگزاری مهر - گروه دین و اندیشه : تالیفات امام خمینى (س) در موضوعات دهگانه است : عرفان، اخلاق، فلسفه، فقه استدلالی، اصول فقه، رجال، رساله علمیه، حکومت، امامت و روحانیت وهمچنین شعر از مباحثی است که امام خمینی در مورد آنها کتابهایی را به رشته تحریر درآورده اند .

تالیفات عرفانى، فلسفى و اخلاقى

شرح دعاى سحر (عربى)  

دعایى است که با این جمله آغاز مى‏شود: "اللهم انى اسألک من بهائک بابهاه و کل بهائک بهى. اللهم انى اسألک ببهائک کله. "

از امام رضا (ع) نقل شده است که امام باقر (ع) این دعا را در سحرهاى ماه مبارک رمضان مى‏خواندند. این دعا شرحهاى متعددى دارد، یکى از آنها همین شرح امام خمینى است که در سال 1347 قمری یعنى در 27 سالگى تألیف شده است .

این کتاب از کتابهاى عرفانى حضرت امام امت است و مانند تألیف دیگر ایشان "مصباح الهدایه"، فقط کسانى که با فلسفه و عرفان آشنایى کامل داشته باشند مى‏توانند از آن استفاده کنند.

سال تألیف این کتاب مصادف است ‏با سال ورود مرحوم شاه آبادى به قم و در این کتاب دو جا از ایشان یاد و مطلبى نقل مى‏کنند. تألیف این کتاب در سال اول تلمذ نزد مرحوم شاه آبادى این نکته را روشن مى‏کند که حضرت امام خمینى همان طور که خودشان در اولین برخورد و ملاقات با آقاى شاه آبادى فرموده‏اند، فلسفه را قبلا خواند بودند و در عرفان نیز کار کرده و استاد دیده بودند.

در هر حال در این کتاب از اسرارالصلاة حاج میرزا جواد ملکى و تعلیقه آقا محمدرضا قمشه ‏اى بر شرح فصوص قیصرى و شرح اسماء حاجى سبزوارى و فتوحات محیى الدین و تأویلات عبدالرزاق کاشى و شرح قیصرى بر فصوص و شرح مفتاح‏الغیب فنارى و قبسات میرداماد و اسفار ملاصدرا و برخى کتب فیض و نیز کتاب الهیئة والاسلام مرحوم سید هبة ‏الله شهرستانى یاد و مطلب نقل مى ‏کند که این آخرى گواه این است که امام خمینى کتابهاى جدید را هم مى‏خواندند.

این کتاب که به زبان عربى است ‏با ترجمه فارسى آن پس از پیروزى انقلاب چاپ شده است. 

مصباح الهدایة ال الخلافة والولایه (عربى)  

 
این کتاب در بیان حقیقت محمدیه و ولایت علویه است که با ترجمه فارسى آن پس از انقلاب چاپ شده است. تألیف این کتاب در سال 1349 به پایان رسیده و مانند شرح دعاى سحر فقط براى کسانى که با عرفان و اصطلاحات آن آشنایى دارند قابل استفاده است .

امام خمینى در کتابهاى دیگر خود مانند " سرالصلاة" و "تعلیقه بر شرح نصوص" به این کتاب ارجاع مى‏دهند و مى‏گویند در آن کتاب این مطلب را تحقیق کرده‏ایم. در این کتاب از "شرح توحید صدوق" قاضى سعید قمى و نیز " البوارق الملکوتیه" او و "مفتاح الغیب" قونوى و "شرح نصوص" قیصرى و "شرح قصیده" ابن فارض عبدالرزاق کاشى و "تعلیقه بر شرح نصوص" قیصرى و نیز رساله در تحقیق " اسفار اربعه" هر دو از محمدرضا قمشه ‏اى مطالبى نقل مى‏شود و مورد انتقاد قرار مى‏گیرد. و همچنین از محیى الدین احیانا مطلبى نقل مى‏کنند و از استادشان شاه آبادى، چند جا با تجلیل فراوان یاد و مطالبى نقل می کنند.

لقاء الله (فارسى)  

مقاله ‏اى است در این موضوع به زبان فارسى در هفت صفحه که در آن امام از استادشان مرحوم آقاى شاه آبادى یاد مى‏کنند. این مقاله یا رساله در پایان کتاب لقاءالله مرحوم حاج میزا جواد ملکى چاپ شده است.

سر الصلاة، صلاة العارفین یا معراج السالکین (فارسى)  
 
این کتاب براى خواص از اهل عرفان و سلوک نوشته شده و تاریخ پایان تألیف آن سال 1358 ققمری است و تا حال دوبار چاپ شده است که بار اول مستقل و بار دیگر در یادنامه شهید مطهرى چاپ شده است.

در این کتاب از اسرارالصلاة شهید ثانى و مرحوم شاه آبادى یاد مى‏شود و نیز به شرح اربعین خود ارجاع مى‏دهند که معلوم مى ‏شود شرح اربعین را پیش از سرالصلاة نوشته‏ اند یا هنگام نوشتن سرالصلاة آن کتاب هم در دست تألیف بوده است. 
 
تعلیقه على شرح فصوص الحکم (عربى)

فصوص الحکم تألیف محیى الدین عربى و شرح آن از محمود قیصرى است و امام خمینى شرح فصوص را در هفت ‏سالى که از محضر مرحوم شاه آبادى استفاده مى‏کردند، نزد ایشان خوانده و تاریخ تألیف این تعلیقه هم همان سالهاست. در این تعلیقه به مصباح الهدایه خود ارجاع مى‏دهند و از مرحوم آقاى شاه آبادى نیز یاد مى‏کنند. کتاب شرح فصوص 495 صفحه است که تعلیقه امام تا صفحه 396 آن است.

این تعلیقه را حضرت امام خمینى در حواشى نسخه چاپى شرح فصوص نوشته بودند و ظاهرا به دست عمال شاه ، جزو کتابهاى غارت شده ایشان، غارت شده بود، ولى خوشبختانه پس از انقلاب در همدان پیدا و به بیت ‏حضرت امام تحویل داده شد و به صورت زیبایى چاپ گشت. 

 تعلیقه على مصباح الانس (عربى)

مفتاح غیب الجمع والوجود تألیف صدرالدین محمدبن اسحاق قونوى و شرح آن به نام مصباح الانس تألیف محمدبن حمزة بن محمد عثمانى معروف به ابن فنارى است. امام خمینى مصباح الانس را تا صفحه 44 از سال 1350 تا 1354ققمری نزد مرحوم آقاى شاه آبادى خوانده است. در صفحه اول کتاب مرقوم داشته ‏اند:

"قد شرعنا قرائة هذا الکتاب الشریف لدى الشیخ العارف الکامل استاذنا فى المعارف الالهیه حضرة المیرزا محمدعلى شاه آبادى الاصفهانى دام ظله فى شهر رمضان المبارک سنة 1350ق. "

تعلیقه على شرح حدیث راس الجالوت (عربى)،  شرح حدیث راس الجالوت (عربى)، شرح حدیث راس الجالوت (عربى)،  تفسیر سوره حمد (فارسى) از دیگر آثار امام در زمینه عرفان، اخلاق و فلسفه است .   

تفسیر سوره حمد تفسیرى است عرفانى بر سوره حمد که امام خمینى در سالهاى اول پیروزى انقلاب در پنج جلسه بیان فرمودند و مکرر چاپ شده است. امام خمینى در کتاب سرالصلاة، سوره حمد و توحید را به طور مختصر با اشاراتى عرفانى تفسیر کرده‏اند. و نیز در کتاب "آداب الصلاة" سوره حمد و توحید و اناانزلناه را به گونه ‏اى مفصل تر تفسیر کرده ‏اند.

الحاشیه على الاسفار (عربى)

امام خمینى از مدرسین اسفار ملاصدرا بوده و گویا حواشى بر این کتاب داشته باشند، زیرا یکى از فضلاى حوزه علمیه قم حاشیه ‏اى از ایشان در مجله کیهان اندیشه نقل کردند به این شرح:

صدرالمتالهین در اسفار جلد ششم صفحه دو ماهه درباره حدیث "ماترددت فى شئ انا فاعله کترددى فى قبض روح عبدى المومن" مى‏گوید: فما معنى التردد المنسوب الیه؟ والذى سخ الهذا الراقم المسکین . . . حضرت امام خمینى در حاشیه اسفار به کلام ملاصدرا اشکال نموده و فرموداند: آنچه ملاصدرا ذکر کرده، علاوه بر آنکه فى نفسه از معناى حدیث دور است، ملائمت و تناسبى هم با ذیل حدیث ندارد و سپس حضرت امام مطلب را ادامه داده‏اند.

آداب الصلاة (فارسى)

این کتاب را پس از "سرالصلاة" نوشته ‏اند و در آغاز آن فرموده‏اند : ایامى چند پیش از این رساله ‏اى فراهم آوردم که به قدر میسور از اسرار الصلاة در آن گنجانیدم و چون آن را با حال عامه تناسبى نیست در نظر گرفتم که سطرى از آداب قلبیه این معراج روحانى را در سلک تحریر در آورم شاید برادران ایمانى را از آن تذکرى و قلب قاسى خود را تأثرى حاصل آید.

در این کتاب، تفسیر سوره‏هاى حمد و توحید و قدر به گونه ‏اى عرفانى و نسبتا مفصل آمده است. امام خمینى در این تألیف به تعلیقه فصوص و مصباح‏الهدایة خود ارجاع داده و از مرحوم آقاى شاه آبادى یاد و مطلب نقل مى‏کنند و ضمنا ی جا کتاب سیر و سلوک منسوب به سید بحرالعلوم را یاد و مى‏گویند: انتساب این کتاب به آن حضرت مورد تردید است.

مبارزه با نفس جهاد اکبر (فارسى)   

رساله‏اى است اخلاقى، در موضوع "جهاد با نفس" که تقریر سخنرانیهاى حضرت امام در نجف اشرف براى طلاب و فضلا است. این رساله بارها چاپ شده است.

شرح حدیث جنود عقل و جهل (فارسى)  

در کتاب شریف اصول کافى حدیثى در بیان لشگریان عقل و جهل از امام صادق (ع) نقل شده که شامل هفتاد و چند عنوان است.

امام خمینى این حدیث را به زبان فارسى شرح کرده‏اند ولى تا عنوان 25 آن را بیشتر ننوشته و موفق به تکمیل آن نشده‏اند.

اربعین - شرح اربعین (فارسى)

شرح چهل حدیث است که سى و سه حدیث آن اخلاقى و هفت ‏حدیث دیگر اعتقادى است. در آغاز آن فرموده‏اند:  این بنده بى بضاعت ضعیف مدتى بود با خود حدیث مى‏کردم که چهل حدیث از احادیث اهل بیت عصمت و طهارت (ع) که در کتب معتبره اصحاب و علما (ره) ثبت است، جمع‏آورى کرده و هر یک را به مناسبت‏شرحى کنم که با حال عامه مناسبتى داشته باشد و از این جهت آن را به زبان فارسى نگاشته که فارسى زبانان از آن بهره گیرند . . .

تاریخ پایان تألیف کتاب اربعین 1358 قمری مى‏باشد و چهار حدیث آن توسط آقاى فهرى تحقیق و در 224 صفحه چاپ شد و سپس حدود بیست ‏حدیث آن در مجله اعتصام که از سازمان تبلیغات اسلامى بود و تعطیل شد، چاپ گشت و بالاخره همه چهل حدیث، در دو جلد توسط انتشارات "طه" قزوین در سال 1366 و سپس با چاپ بهترى توسط مرکز نشر فرهنگى رجاء، در 556 صفحه در یک جلد منتشر شد. فهرست احادیث این کتاب بسیار ارزنده از این قرار است:

جهاد نفس، ریا، عجب، کبر، حسد، حب دنیا، غضب، عصبیت، نفاق، هواى نفس، فطرت، تفکر، توکل، خوف و رجاء، امتحان، صبر، توبه، ذکر خدا، غیبت، اخلاص، شکر، کراهت از مرگ، اصناف طالبان علم، اقسام علم، وسواس، فضیلت علم، عبادت و حضور قلب، لقاءالله، وصیت رسول‏خدا (ص) به حضرت امیر (ع) ، اقسام قلوب، عدم شناخت‏حقیقى خدا و رسول و امام مومن، یقین و حرص و رضا، ولایت‏شرط قبول اعمال، حال مومن نزد خدا، معرفت‏حق و اسماء او، معرفت‏حق و صفات او، طریق معرفت‏حق تعالى و اولى الامر، خداوند آدم را به صورت خود آفرید، خیر و شر، حقیقت توحید.

کتابهاى فقه استدلالى

حضرت امام خمینى (س) مدت سى سال یا بیشتر فقه استدلالى تدریس مى‏کردند و همه این درسها یا قسمت اعظم آنها را نوشته‏اند و یکى از امتیازات این تالیفات همین است که پس از تدریس و تحقیق کامل، نوشته شده است. بحثهایى را که حضرت امام خمینى نوشته‏اند، عبارتند از: طهارت و مکاسب محرمه و بیع و خیارات و خلل صلاة، تقیه که همه به زبان عربى است ‏به این شرح:

کتاب الطهارة

جلد اول، بحث نجاسات، تاریخ پایان تألیف، 10 ذیحجه 1373 قمری چاپ اول در 272 صفحه در قم و چاپ دوم در 358 صفحه در نجف سال 389 قمری. جلد دوم، بحث ماء ثلاثه. تاریخ پایان تألیف 22 ربیع‏الاول 1376 قمری. چاپ قم در 319 صفحه. جلد سوم، بحث تیمم. تاریخ پایان تألیف، 11 شعبان 1376. چاپ قم در 235 صفحه. جلد چهارم کتاب مذکور پیرامون بحث از احکام نجاسات است. این کتاب که آخرین قسمت از مباحث طهارت است تألیف آن در تاریخ 28 ذیقعده 1377 قمری به پایان رسیده و چاپ آن نیز در نجف اشرف به سال 1389 ق. انجام گرفته است. تعداد صفحات این جلد 290 صفحه است .

المکاسب المحرمه

جلد اول، شامل بحث‏هاى الاکتساب، الاعیان النجسه، الاکتساب مما یکون المقصود حراما، الاکتساب بما لا منفعة فیه، الاکتساب بماهو حرام فى نفسه، نقاشى و مجسمه‏سازى، غنا و غیبت و قسمتى از رساله روضة الغناء استادشان حاج شیخ محمدرضا اصفهانى در این جلد نقل شده است. چاپ قم در 322 صفحه در سال 1381. جلد دوم، شامل بحث‏هاى قمار، کذب، کمک به ظالم، ولایت از طرف جائر، تکسب به واجبات، جوایز سلطان و خراج و مقاسمه‏اى که سلطان جائر مى‏گیرد. تاریخ پایان تألیف، 8 جمادى‏الاولى 1380 چاپ قم در 290 صفحه در سال 1381.

کتاب البیع  

جلد اول، تاریخ تألیف پس از 1380 قمری در 457 صفحه در نجف چاپ شده است. جلد دوم، در سال 1391 در نجف در 575 صفحه چاپ شده است و بحث ولایت فقیه حضرت امام خمینى که منشا بسیارى از تحولات گشت، در این جلد است. جلد سوم، تاریخ پایان تألیف، 11 جمادى‏الاولى 1392 و در همان سالها در 485 صفحه در نجف چاپ شده است و بدین ترتیب این سه جلد، حاصل تدریس حدود دوازده سال حضرت امام مى‏باشد که به قلم خودشان نوشته شده است. جلد چهارم، بحث ‏خیارات. تاریخ پایان تألیف، 25 جمادى‏الاول 1394. در 452 صفحه در نجف در همان سال تألیف چاپ شده است. جلد پنجم، شامل بقیه بحث ‏خیارات و بحث نقد و نسیه و قبض. تاریخ پایان تألیف، 15 جمادى‏الاولى 1396. در 402 صفحه در سال 1397 در نجف چاپ شده است.

کتاب الخلل

بحث‏خلل صلاة است که ظاهرا پس از سال 1397 تا هنگام مراجعت ‏به ایران بحث کرده و نوشته ‏اند. این کتاب در 314 صفحه در قم چاپ شده است.

رسالة فى التقیة

رساله‏اى است‏ شامل مباحث تقیه در 35 صفحه که تاریخ تألیف آن شعبان 1373 قمری مى‏باشد و به ضمیمه رساله‏هاى اصولى حضرت امام در سال 1385 قمری در قم چاپ شده است.

بحث معروف "تقیه براى حفظ دین است نه محو دین" در این رساله عنوان شده است.

رسالة فى قاعدة من ملک

این رساله در کتاب آثارالحجة (جلد دوم صفحه 45) جز تألیفات حضرت امام یاد شده است.

رسالة فى تعیین الفجر فى اللیالى المقمره

این رساله در 32 صفحه رقعى در سال 1367 شمسى از امام خمینى منتشر شده است که در عین اختصار، از تألیفات فقه استدلالى ایشان به شمار مى‏آید.

تألیفات امام در اصول فقه (همه به زبان عربی) : رساله لا ضرر ، رسالة الاستصحاب، رسالة فى التعادل والتراجیح، رسالة الاجتهاد والتقلید، رسالة فى الطلب والارادة، تعلیقة على کفایة الاصول، در موضع علم اصول . 

رساله هاى عملیه یا فقه غیراستدلالى

تعلیقة على العروة الوثقى (عربى)، تعلیقة على وسیلة النجاة (عربى)، حاشیه توضیح المسائل (فارسى)، رساله نجاة العباد (فارسى)، حاشیه رساله ارث (فارسى)، مناسک یا دستور حج (فارسى) ...

تحریر الوسیله (عربى)

وسیلة النجاة تالیف مرحوم آیت‏الله العظمى آقاسیدابوالحسن اصفهانى از جهت کثرت با بهاى فقه (نه کثرت فروع) بر عروة الوثقى تالیف سیدمحمد کاظم یزدى برترى دارد یعنى بسیارى از بابهاى فقه مانند مکاسب، طلاق، نذر و . . . در عروة‏الوثقى نیست ولى در "وسیلة‏النجاة "هست. امام خمینى همان طور که قبلا گفته شد بر "وسیلة‏النجاة" حاشیه داشتند و در سال 1384 که در ترکیه تبعید بودند به این فکر افتادند که حاشیه خود را در متن وسیله درج و در ضمن بابهایى را هم که وسیلة‏النجاة، ناقص دارد تتمیم و مسائل مستحدثه را هم به آن بیفزایند. این کار به صورت بسیار خوبى در مدتى که تبعید بودند انجام گرفت و به نام " تحریرالوسیله" در همان سالها، در نجف، در دو جلد (662و647 صفحه) چاپ و سپس مکرر تجدید چاپ شد.

زبدة الاحکام (عربى)

رساله مختصرى است که با توجه به تحریرالوسیله حضرت امام خمینى توسط برخى از شاگردان ایشان تنظیم شده و مکرر به چاپ رسیده، یکى از چاپهاى ممتاز آن چاپ سازمان تبلیغات اسلامى در 273 صفحه در سال 1404 قمری انجام شده است. یادآورى این نکته لازم است که متن اولى این رساله سالها قبل تالیف شده و به نام چند نفر از مراجع تقلید از جمله آیت‏الله میلانى و آیت‏الله حاج سیداحمد خوانسارى نیز به نامهاى دیگر چاپ شده است و بنابر این باید گفت همان متن اولى با توجه به تحریرالوسیله به این صورت تنظیم شده.

توضیح المسائل (فارسى)، ملحقات توضیح المسائل (فارسى)،استفتائات (فارسى)، از دیگر آثار امام در این بخش است .

حکومت اسلامى یا "ولایت فقیه" (فارسى)  

این کتاب حاصل درسهاى حضرت امام خمینى راجع به ولایت فقیه است که در کتاب البیع ایشان هم به گونه‏اى مختصرتر آمده است. چاپ سوم این کتاب در 208 صفحه در سال 1391 انجام شده است. و این همان کتابى است که زمینه فکرى تشکیل حکومت اسلامى را در ایران آماده ساخت و دستگاه جبار شاهنشاهى نسبت‏به آن خیلى حساسیت نشان مى‏داد.

کشف الاسرار (فارسى)

مرحوم حاج شیخ مهدى پائین شهرى از علماى بزرگ قم بود. فرزند ناخلف او على اکبر حکمى زاده رساله‏اى به نام "اسرار هزار ساله "نوشت و در 38 صفحه در سال 1322 شمسى منتشر ساخت. موضوع این رساله حمله به مذهب تشیع بود. یعنى حرفهاى فرقه ضاله وهابى را به ضمیمه تبلیغات سؤ علیه روحانیان که آن روزها بازارشان داغ بود، در این رساله آورده بود و در حقیقت رساله‏اى بود در ترویج وهابیت و از طرفى همسو با کسروى و از طرف دیگر با رضاخان که دشمن روحانیان بود.

امام خمینى -سکوت را روا ندانستند و کتاب کشف الاسرار را در همان تاریخ، در پاسخ آن رساله نوشتند و ضمنا خیانتهاى رضاخان را هم با راحتی ‏بیان کردند. کتاب مورد استقبال قرار گرفت و بارها چاپ شد. چاپ اول در سال 1323 شمسى و چاپ سوم آن در سال 1327 شمسى در 334 صفحه توسط کتابفروشى علمیه اسلامیه تهران انجام شده است.

حضرت امام براى تالیف "کشف‏الاسرار" مدتى درس خود را تعطیل کردند و به نوشتن این کتاب پرداختند و یک بار دیگر به همه این در را آموختند که باید دنبال عمل به تکلیف بود نه اینکه به یک کار مخصوص دل بست.

رساله در رجال (عربى)، دیوان شعر (فارسى)، تهذیب الاصول (عربى)، رساله فى قاعدة لا ضرر یا نیل الاوطار، رساله فى الاجتهاد والتقلید (عربى)، لب الاثر یا رساله فى الطلب والاراده والجبر والتفویض. (عربى)، کتاب البیع (عربى)، وصیتنامه سیاسى الهى (فارسى) ...

صحیفه نور (فارسى)

اعلامیه ها و گفتارها و حکمها و سخنرانیها و مصاحبه‏هاى حضرت امام از سال 1341 شمسى تا سال آخر عمر شریفشان به صورتهاى گوناگون و سلیقه‏هاى مختلف جمع‏آورى و تنظیم و نشر شده است که شاید معتبرترین و جامعترین آنها کتاب شریف صحیفه نور باشد.

این کتاب حدود بیست جلد است و شامل رهنمودهاى حضرت امام از سال 1341شمسی تا آخر عمرشان یعنى 1368 است. در آغاز این کتاب نوشته ‏اى از سال 1363قمری که مربوط به حدود بیست ‏سال قبل از نهضت پانزدهم خرداد است آمده که بسیار جالب توجه است.