چهار منطقه تهران در برابر زلزله آسیب پذیرتر هستند

آیدین روشن، ناظر، محقق و مدرس حوزه صنعت و دانشگاه و عضو بنیاد ملی نخبگان در یادداشتی که در اختیار خبرگزاری مهر قرار داده نوشت: ایران و مخصوصاً تهران یک شهر کاملاً بی دفاع است که به هیچ عنوان از نظر چینش شهری، مهندسی نیست و اگر بخواهم به این شهر امتیاز ۱ تا ۱۰۰ دهیم نمره‌ای بالاتر از ۱۰ نخواهد گرفت. تهران از دو بافت قدیم و جدید ساخته شده است و نمی‌توان رقم دقیقی از ساختمان‌های ناایمن تعریف کرد، چرا که ساختمان‌ها در زمان مختلف و شرایط و ضوابط دوره خود ساخته شده است. در طول دهه‌های اخیر ساختمان‌های مختلفی در تهران ساخته شده است که هم اکنون همگی مستهلک شده است و بر اساس ضوابط فعلی ناایمن است.

نباید این نکته را فراموش کرد که ایران بر روی خطرناک‌ترین گسل‌ها واقع شده است که نتیجه آن پدیده‌ای به نام زلزله است؛ گرچه ماهیت زلزله مفید است، ولی عدم بکارگیری از دانش مهندسی، می‌تواند بیشترین آسیب و تخریب و کشتار توسط این پدیده بر پیکره یک شهر یا یک استان با عواقب بسیار وخیم ایجاد کند از مهم‌ترین آنها می‌توان به زلزله تهران، طبس، منجیل، رودبار، بویین زهرا، بم، دماوند و شمیرانات، سرپل ذهاب و… که بیشترین آسیب‌ها را بر خود دیده‌اند، اشاره کرد.

حال این نگرانی برای کلان شهری مانند تهران چگونه است؟ یک زلزله می‌تواند دارای محتوی فرکانسی خاص باشد که همان بلند مرتبه آسیب ببیند ولی کوتاه مرتبه نبیند؛ و بر خلاف باور یادمان باشد، ریشتر یک کمیت فیزیکی است و ارتباط مستقیمی با خسارت ندارد، یعنی اگر کلمه ۸ یا ۹ ریشتر برای یک زلزله به کار می‌رود امری جداست، که فکر کنیم یک ایستگاه ۹ ریشتر را تحمل می‌کند کاملاً اشتباه است.

به عنوان مثال در تهران هیچ سازه و شریان حیاتی در برابر ۹ ریشتر مقاوم نیست که امروزه جای خود را به کلمه تاب‌آوری داده است. زلزله هوشمند و مرموز است و ضعیف‌ترین نقطه را انتخاب می‌کند و به صورت یک عامل پیش رونده سازه را تخریب می‌کند. از مهمترین و فعال‌ترین گسل‌هایی که بحران را تشدید می‌کند، به گسل ماهدشت، مشا، ری، شمال تهران، دشت بیاض، پردیسان و… نام برد.

گسل پردیسان را می‌توان با عنوان یک گسل جدید مطرح کرد که غرب تهران را دستخوش تغییرات خود خواهد کرد که این گسل ما بین بزرگراه حکیم و همت قرار گرفته است.

این گسل جزو فعال‌ترین گسل‌ها است و توان لرزه‌ای آن بیشتر از گسل‌های شمالی و جنوبی است و قدرت به وجود آورنده آن ممکن است ۶.۲ تا ۶.۳ درجه در مقیاس ریشتر باشد.

از دیگر فعالان زمین را می‌توان به گسل ری اشاره کرد. این گسل جزو اصلی ترین منبع زلزله برای کل تهران نیست، اما دارای پتانسیل بسیار بالایی برای مناطق جنوبی تهران دارد. از جمله استخر، ولی آباد، فیروز آباد، سیزده آبان، سر تخت، منصوریه، صفائیه، جوانمرد قصاب و… نام برد.
نتیجه این نوع مطالعات از دیدگاه مدیریت بحران می‌تواند کاملاً کاربردی باشد، و به تخمین پراکندگی آسیب‌ها در مناطق و سناریوهای مختلف کمک کند.

متاسفانه مهمترین و بیشترین اماکن بر روی حریم گسل‌های شهر تهران ساخته شده است و بیشترین بافت‌های فرسوده موجود در حریم گسل مربوط به مناطق ۱ و۲ و ۵ و ۲۰ است. و می‌توان به یک انبار نفت، دو مرکز آتش نشانی ۶۶ برج، ۹ برق فشار قوی، ۱۵ مراکز درمانی، ۲۳ پل و راه ارتباطی، ۲ پمپ بنزین، ۹ شهرداری و مراکز وابسته، ۲۵ مسجد، ۴ موزه، ۱ ارگان مربوط به وزارت نفت ،۴ ارگان قوه قضائیه، ۸ مخزن آب ،۳۹ مدرسه و مرکز آموزش عالی، و ۶ مرکز غیر را می‌توان نام برد.

از دیگر گسل‌هایی که توان بحرانی بالایی دارد می‌توان به گسل شمال تهران اشاره کرد. این گسل در بر گیرنده کل غرب تهران و اشتهارد است. از گسل شمال تهران می‌توان به درکه، زعفرانیه، جماران، گلابدره، دربند، کوهسار، فرحزاد، حصارک و دار آباد… نام برد؛ که به طول تقریبی ۱۰۰ کیلومتر است، و می‌توان گفت دوره بازگشت زلزله‌های روی این گسل ۳۵۰۰ سال به بالاست. ممکن است زلزله ۱۱۷۷ میلادی (شرق بوئین زهرا و اشتهارد) ناشی از سامانه این گسل بوده باشد.

گسل شمال تهران توان ایجاد زلزله‌های با بزرگای ۷ تا ۷.۵ درجه در مقیاس ریشتر در نظر گرفت و می‌توان ۷.۵ تا ۷.۸ را هم در نظر گرفت.

اگر بخواهیم با یک مثال مقایسه کنیم می‌توان از گسل دشت بیاض نام برد. زلزله دشت بیاض در ساعت ۱۴ به بزرگای ۷.۲ ریشتر بوده است و فردای آن روز در ساعت ۱۱ صبح زلزله فردوس با بزرگای ۶.۷ ریشتر شکل گرفت. در واقع گسل دشت بیاض باعث القای حرکت گسل فردوس شده است که حالت دومینو را به وجود آورده است. ولی نمی‌توان گفت زلزله سرپل ذهاب باعث تحریک گسل تهران شده است. گسل‌های تهران به اندازه کافی خطرناک هستند و علم نمی‌تواند نشان دهد که به عنوان مثال زلزله کرمانشاه باعث تحریک گسل تهران شده است، چون ارتباط واقعی و پیوسته از لحاظ علمی بین آنها وجود ندارد.

زلزله‌های فیروزکوه، ملارد، اشتهارد ناشی از گسل‌های شمال تهران است، مانند زلزله‌های نشأت گرفته از هم مانند، طبس (۱۹۷۸) و بم (۲۰۰۳). اما نمی‌توان زمان دقیق یک زلزله را پیش بینی کرد.

در سال ۱۸۳۰ میلادی زلزله‌ای با بزرگای ۷ ریشتر دماوند را لرزاند، و حدود ۲۰۰ سال تقریباً در اطراف تهران زلزله شدید رخ نداده است. یا زلزله ۱۸۳۰ میلادی دماوند و شمیرانات با بزرگای ۷.۱ ریشتر که این مناطق به طور کامل ویران شده است که اثرات تخریبی آن به شهرستانهای آمل، ساری و دامغان هم رسید. و را می‌توان به گسل نیاوران اشاره کرد که شامل تجریش، دربند، اوین، قیطریه و چیذر می‌شود.

بنابراین تهران برای ۲ زلزله باید آماده باشد؛ زلزله‌ای به دلیل حرکت گسل‌های زیر شهر و زلزله‌ای که فاصله‌ای دورتر از پایتخت اتفاق می‌افتد. متأسفانه باید گفت بیش از ۶۴ درصد ساختمان‌های تهران آسیب پذیر هستند.

این شهر در ابتدا ظرفیت ۴ میلیون نفر را دارد اما اکنون با جمعیتی بیش از ۱۴ میلیون نفر روبه رو است و متأسفانه بیش از ۳۶ درصد بافت تهران فرسوده است و به بیش از ۹۰ درصد مبحث ۱۰ مقررات ملی ساختمان در بحث مهندسی جوش در سازه‌های فولادی رعایت نشده است. و به دلیل ساخت و ساز ساختمان‌های بلند مرتبه در کوچه‌های ۶ و ۸ متری، امکان امداد رسانی وجود ندارد.

می‌توان گفت در زلزله تهران بیش از ۳۰۰۰۰۰ نفر در خوش‌بینانه خوشبینانه‌ترین حالت جان خود را از دست می‌دهند و اگر زلزله با گشتاوری بالا در هنگام شب رخ دهد بیش از ۴.۵ میلیون کشته و ۱.۵ میلیون زخمی خواهد داد که باید آنها را هم کشته در نظر گرفت. و با فرض ۸۰ درصد اشتباه محاسباتی در میزان کشته شدگان، بیش از ۱.۲ میلیون نفر کشته خواهند شد. به عنوان مثال و از لحاظ مکانیک خاک می‌توان گفت خاک تهران با خاک کرمانشاه متفاوت است. از شمال تا جنوب تهران آبرفت وجود دارد و به دلیل خطوط مترو در زیر تهران و قنات‌های قدیمی، می‌توان گفت بزرگترین فاجعه در ۳ قرن گذشته با ۸۰ درصد تخریب در تهران رخ خواهد داد، و بارهای روانی آن مانند زلزله ۱۳۶۹ منجیل و یا بم بسیار جبران ناپذیر خواهد بود، و از آنجایی که تهدید زیست محیطی به نام سوسک‌های فاضلاب و موش‌های فاضلاب وجود دارد، علاوه بر پخش و گسترش فساد و انتقال آلودگی از جمله طاعون و …، بستر خوراک مناسبی (نوزادان و کودکان) برای این موجودات مخصوصاً موش‌های فاضلاب محیا خواهد شد.

در بحث اتصالات فولادی نیز باید گفت: تنها ۵ درصد خانه‌های تهران مهندسی ساز هستند و ۹۰ درصد علمک گاز خانه‌ها پشت دیوارهای آجری است، که کنتور برق هم در همان جا قرار دارد؛ و این نشت گاز می‌تواند با جرقه‌ای فاجعه بزرگی رخ دهد. در تهران ساختمان‌های قابل توجهی در کوچه‌های کمتر از ۱۲ متر ساخته شده است.

سه برج در تهران در گذر زیر ۶ متر ساخته شده است و ۲۷۵ برج در گذر بین ۶ تا ۱۲ متر ساخته شده است. ۱۳ برج مربوط به پیش از سال ۵۰ است و ۲۴ برج در فواصل زمانی سال‌های ۵۰ تا ۵۹ ساخته شده است و ۳ برج در سال‌های ۶۰ تا ۶۹ ساخته شده است و این در حالی است که از سال‌های ۶۹ تا ۹۰ حدود ۷۰۰ برج در پایتخت ساخته شده است و از سال ۹۰ تا ۹۵ با یک جهش قابل توجه ،۲۶۷ برج در پایتخت ساخته شده است و متأسفانه ۱۱۰ بیمارستان در تهران در خطر فرو ریزش از زلزله قرار دارد که دارای خطر ریسک بالاست و باید مقاوم سازی شود.

نقشه آسیب پذیری بیمارستان‌های مناطق ۲۲ گانه
(قرمز) بسیار ضعیف، شامل ساختمان‌هایی که علاوه بر فقدان سیستم مقاوم در برابر تنش یا زمین لرزه دارای ضعف‌های اساسی مهمی است و امکان آسیب پذیری شدید در آنها وجود دارد و احتیاج مبرم به مقاوم سازی دارند.
(زرد) ضعیف، ساختمان‌هایی که دارای ضعف‌هایی در برابر زمین لرزه است و مقاوم سازی آنها امکان تأمین مقاومت را در آنها ایجاد می‌کند.

(متوسط) شامل ساختمان‌هایی که از لحاظ مقاومت در برابر زمین لرزه شرایط نسبتاً بهتری را با سایر ساختمان‌ها جهت تأمین مقاومت بیشتر در صورت نیاز الزامی است.

طبق آمار اتحادیه اروپا نشست ۴ میلیمتر زمین در سال را بحرانی می‌داند. متأسفانه باید گفت ایران در سال ۳۶ سانتی متر نشست زمین دارد که این میزان ۹۰ برابر شرایط بحرانی است.

نیومکزیکو در سال ۳۲ سانتی متر نشست زمین را تجربه کرده است که ایران با ۳۶ سانتی متر رکورددار کره زمین است.

متأسفانه باید گفت، مناطق ۱۲ و ۱۷ و ۱۸ و کلیه مناطق واقع در نوار جنوبی تهران حداقل آمادگی برای مقابه با این پدیده را دارد و به دلیل تخلیه سفره‌های آ ب های زیر زمینی و احداث خطوط مترو و قنات‌های قدیمی به جا مانده و نوع بافت قدیمی در این مناطق و به دلیل انتقال شبکه گاز تهران، به شدت این مناطق از لحاظ دیگر بر خلاف شمال تهران درجه ریسک بالا و متفاوتی دارد. و در علاوه بر نشست ناگهانی ممکن است با تغییرات گسل این تنش‌ها افزایش یابد. در یک سال گذشته حداقل ۱۰ فرونشست عمده در مناطق مختلف تهران به ثبت رسیده است.

خطوط راه آهن تهران – جنوب / تهران – اهواز / تهران – مشهد / تهران – تبریز / جزو مسیرهای حساس نشست است که می‌تواند به این راه‌ها آسیب برسد.

ریسک فرو نشست در خطوط متروی تهران از شاخه جنوبی مترو به سمت اسلامشهر و حرم مطهر و همچنین بخش‌هایی از خطوط مترو در مرکز شهر در این محدوده واقع شده است. ریسک فرو نشست در معابر، اتوبان‌ها و راه‌های مواصلاتی شهر و دشت جنوبی تهران از جمله ۲۵ کیلومتر از کمربندی آزادگان و ۲۸ کیلومتر از اتوبان قم و ۲۱ کیلومتر از اتوبان ساوه در این محدوده قرار گرفته است.

۱. هیچکس نمی‌داند کی و با چه بزرگی زلزله بعدی خواهد آمد.

۲. فرض کنید تمام زیر ایران خط خطی است و هر خط یک گسل با پتانسیل لرزه‌ای بالا.

۳. ایران را نمی‌شود جابجا کرد و به گفته اهالی فن تمام تلاش برای کوچک‌تر کردن تهران باشد.

۴. شعار شاید برای دولتمردان سود داشته باشد ولی برای مردم ندارد.

۵. جاذبه‌های جدید برای شهر ایجاد نکنیم.

۶. برای کاهش آسیب پذیری اقدام کنیم، و از انجمن‌های علمی کشور مانند انجمن جوش ایران برای کیفیت بهتر سازه‌ای فولادی بهره بگیریم. آزمایشات غیر مخرب را بیشتر بگنجانیم و هر ساله یک بازنگری نسبت به خروجی مباحث مهم مثل مبحث ۱۰ مقررات ملی ساختمان داشته باشیم.
وزارت علوم به عنوان متولی در خروجی دانشجویان در این مبحث بیشتر کار کند؛ طبق یک تحقیقات علمی صورت گرفته در زلزله‌های اخیر مخصوصاً زلزله کرمانشاه و بم، تمامی شکست‌ها از نواحی اتصالات بوده و همگی شبیه به هم.

۷. مدیریت بحران را اصلاح کنیم و نگذاریم به بحران مدیریت تبدیل شود.

۸. مردم باید مطالبه داشته باشند و آگاهی مواجهه با بحران را داشته باشند. تهران بیش از پنجاه هزار نفر پروانه اشتغال به کار مهندسی دارند، چند در صد از ناظرین، آزمایشات غیر مخرب و اتصالات الزامات AWS و استانداردهای مربوط را رعایت می‌کند.

۹. مهاجرت معکوس از تهران را آغاز کنیم.

۱۰. نظارت و کنترل بر ساخت و سازها را بیشتر کنیم و در گرفتن پایان کار حرفه‌ای عمل کنیم نه سلیقه‌ای.

۱۱. وزارت علوم در بحث مدیریت بحران و مهندسی جوش و آزمایشات غیر مخرب به عنوان یک رکن اساسی و مساله اول در مهندسی روز دنیا در صنایع ساخت باید در دروس عمران سازه نگاه ویژه‌ای داشته باشد.

۱۲. پایگاه‌های امدادی مانند اورژانس و حلال احمر و پایگاه‌های آتش نشانی، برق، آب و گاز را بیشتر کنیم.

۱۳. مناطق امن در شرایط بحران مانند سوله‌ها با امکانات لازم ساخته شود تا در چنین شرایطی به مشکل بر نخوریم.

۱۴. تا جای ممکن ساخت و ساز در کوچه‌ها و معابر باریک متوقف شود.

۱۵. لوازم آتش نشانی و داشتن وسایل امدادی و آموزش کمک‌های اولیه در هر خانه‌ای باید جزو الویت ها ی آن خانه باشد.