معروف و منکر باید مطابق فطرت انسانی باشد

به گزارش خبرگزاری مهر به نقل از روابط عمومی ستاد امر به معروف و نهی از منکر کشور، سومین جلسه نقد و بررسی مباحث امر به معروف و نهی از منکر با ارائه حجت‌الاسلام محمدعلی معلی، مدیر سابق پژوهشکده امر به معروف و نهی از منکر در محل سالن جلسات این ستاد برگزار شد.

حجت‌الاسلام معلی در این نشست اظهار داشت: همه فکر می‌کنند که امر به معروف و نهی از منکر دارای معنای بدیهی و روشن و بی نیاز از تحقیق و پژوهش است، در حالی که به نظر من مثل بسیاری از واژگان، تبادر ذهنی امر به معروف و نهی از منکر با آن چیزی که در قرآن است بسیار فاصله دارد.

وی افزود: اصل بحث در تعریف معروف و منکر و تعریف امر و نهی است. در همه بحث‌های علوم اسلامی تعریف موضوع بسیار مهم است. امروز ما با موضوعات جدیدی مواجه هستیم که اگر فقیه این موضوعات را نفهمد نمی‌تواند راجع به آن‌ها فتوا داشته باشد و فهم موضوعات گاهی مستلزم تخصص در یکی از علوم انسانی است. کار بسیار مشکل، اما در عین حال شیرین و راهگشاست، به شرطی که این علوم انسانی به دین عرضه شود. برخی از علوم خیلی با مفاهیمی که ما در اسلام داریم منطبق است.

وی همچنین گفت: تبادر ذهنی ما از بعضی واجبات بهم ریخته است. مثلاً در دوره طاغوت تبادر ذهنی از صبر این بود که کاری نکنید و تحمل کنید در حالی که معنای واژه صبر این نیست. واژه صبر یعنی اینکه مبارزه کن و هزینه مبارزه را تحمل کن و از مبارزه منصرف نشو و راهت را ادامه بده. مقام صابرین از مجاهدین بالاتر است؛ یعنی مجاهدی که حین شدت جهاد صبر می‌کند و از اعتقاد خود باز نمی‌گردد این مقام صابر دارد. اما آن وقت تبادر ذهنی از صبر چیز دیگری بود و بنابراین ما نو به نو باید به قرآن مراجعه کنیم و قرآن را مصادره به مطلوب نکنیم.‌

معنای معروف گسترده‌تر از واجبات است

این پژوهشگر حوزه امر به معروف و نهی از منکر تاکید کرد: یهود در صدر اسلام واژگان را تحریف می‌کردند و مسئله فقط تحریف قرآن نبود. ما حق نداریم واژگان را تحریف کنیم و اگر قرار است امر به معروف و نهی از منکر داشته باشیم باید رعایت این واژگان را بکنیم. مراجع تقلید هم همانگونه که نگاهبانی مرزهای جغرافیایی کشور اسلامی را واجب می‌دانند، باید برای واژگان هم نگهبان بگذارند، آن هم نه فقط واژگان وحیانی بلکه کل واژه‌ها.

وی افزود: در آیه ۱۱۳ سوره آل عمران داریم که اهل کتاب امر به معروف و نهی از منکر می‌کنند. این امر به معروف را نمی‌توانیم بگوییم که امر به واجبات است، چون همه اهل کتاب مسلمان نیستند که با واجبات ما آشنا باشند. اگر هم واجباتی هست غیر از واجبات اسلامی است که البته ممکن است منطبق باشد، اما از پیامبر ما نگرفته‌اند. پس این واجبات چیست؟ این واجب واجب فطری و عقلی و عقلانی_به معنای عقل جمعی_است. واجبی که با حسن و قبح ذاتی افعال مناسبت دارد.

حجت‌الاسلام معلی ادامه داد: ما باید فطرت را معنا کنیم تا هرکس مشهورات زمانه خود را به عنوان فطرت القا نکند. فطرت باید با با موازین باشد همانطور که برای احادیث در اصول فقه موازینی تعیین شده است، برای استنباط از فطرت هم باید موازینی باشد. در این آیات از قرآن معلوم می‌شود که معروف و منکر باید یک معنای جهانی داشته باشد وبنابراین نمی‌تواند فطری نباشد. معنای معروف بسیار گسترده‌تر از سایر احکام و واجبات است و منظور هم این نیست که واجبات دیگر معروف نیستند. یکی از شرایط معروف این است که باید فعل باشد تا بتوان به آن امر کرد و این فعل در جامعه معروف باشد. البته معروف با مشهور فرق می‌کند.

اجرای برخی معروفات جز با افراد برگزیده ممکن نیست

این پژوهشگر امر به معروف و نهی از منکر سپس درباره آیات ۱۰۲ تا ۱۰۵ سوره آل عمران اظهار داشت: آیات قرآن مقدمه دارند و امر به معروف و نهی از منکر در این آیه به یک سطح بالاتری از اجرا اشاره دارد. بالاترین سطح امر به معروف و نهی از منکر در این آیه مطرح شده است. اگر کسی فکر کند که همه آیات یک سطح از امر و نهی و معروف و منکر را در نظر دارند این اشتباه است. اجرای بعضی معروف‌ها جز با افراد برگزیده و اهل فکر پژوهش ممکن نیست. از طرفی امر به معروف و نهی از منکر نباید مخالف وحدت باشد و هر آنچه باعث انسجام جامعه شود معروف است.

شهید مطهری معتقد است که پرهیز برای تقوا معنای درستی نیست و در گذشته کسی تقوا را به پرهیز معنا نمی‌کرد. تقوا یعنی نگاهبانی خویشتن یا خویشتن بانی. اگر ما می‌خواهیم از خویشتن نگهبانی کنیم باید قبول کنیم که چیز با ارزشی هست

وی افزود: در صدر این آیه مؤمنان را خطاب می‌کند و می‌فرماید که تقوا پیشه کنید. شهید مطهری معتقد است که پرهیز برای تقوا معنای درستی نیست و در گذشته کسی تقوا را به پرهیز معنا نمی‌کرد. تقوا یعنی نگاهبانی خویشتن یا خویشتن بانی. اگر ما می‌خواهیم از خویشتن نگهبانی کنیم باید قبول کنیم که چیز با ارزشی هست.

در ادامه نشست، یکی از حاضران اظهار داشت: لطفاً این مطلبی که فرمودید هر آنچه باعث انسجام جامعه شود معروف است و هر آنچه انشقاق و شکاف ایجاد کند منکر است را تبیین بفرمائید.

حجت‌الاسلام معلی در پاسخ به این سوال گفت: در آیه مذکور تأکید روی «حبل‌الله» نیست، بلکه روی «جمیعاً» است. بعد هم می‌فرماید «ولا تفرقوا» یعنی تأکید روی تأکید. دوباره در جای دیگر می‌فرماید «ولا تکونوا کالذین تفرقوا»، مثل آن‌هایی که تفرقه ایجاد کردند نباشید. از این آیه معلوم می‌شود که هر جا تفرقه هست ما باید توقف کنیم. امر به معروف و نهی از منکر باید موجب جمعیت شود نه تفرقه.

یکی از حاضران در واکنش به این اظهارات بیان داشت: امروز طرح مسئله امر به معروف در جامعه ایجاد انشقاق می‌کند، چطور می‌شود فرمایش شما درباره عدم تفرقه را با سیاست گذاری در حوزه امر به معروف و نهی از منکر جمع کرد؟ شاید برداشت از این آیه این باشد که از مهمترین منکرات اجتماعی انشقاق است و امر به معروف خود یک عاملی است که می‌خواهد جلوی تفرقه را بگیرد. نه اینکه وقتی شما می‌خواهید امر به معروف کنید به نحوی باشد که باعث انشقاق نشود.

حجت‌الاسلام معلی اظهار داشت: شکی نیست که تفرقه منکر است و با وحدت است که کار جلو می‌رود. اگر یک امر به معروفی این وحدت را شکست نتیجه همان می‌شود که ما باید وحدت را حفظ کنیم. اقدام به امر به معروف با اجتناب از انشقاق راه حل دارد و ما باید راه آن را پیدا کنیم. امام حسین علیه‌السلام مدینه‌ای را رها کرد که به روایت تاریخ از هر چند خانه یکی صدای ساز و آواز و فحشاء بیرون می‌آمد. امام علیه‌السلام این‌ها را رها کرد و علیه حکومت یزید قیام کرد، با آن قیام امام حسین علیه‌السلام امر به معروف را بشناسیم.

همچنین یکی از حاضران در نشست پرسید: طبق فرمایش شما قاعده وحدت حاکم بر امر به معروف و نهی از منکر است. پیشنهاد بنده این است که نظام مسائلی درست بشود تا معلوم شود که عمل به کدام معروف و منکر ذیل وحدت قرار می‌گیرد و کدام یک مقدم بر آن است. شما با این موضوع موافقید؟

حجت‌الاسلام معلی در پاسخ به این سوال گفت: شما برگشتید به همان معنای رایجی که ۴۰ سال دارد به آن عمل می‌شود و مورد پسند رهبر انقلاب هم نیست. رهبر انقلاب وقتی اولین بار بحث امر به معروف و نهی از منکر را مطرح کردند، عده‌ای که یکی از افراد مؤثر آن اکبر گنجی بود در خیابان‌ها راه افتادند و امر به معروف حجاب می‌کردند و به روی مردم تیغ می‌کشیدند و بر پیشانی خانم‌های بدحجاب پونز می‌چسباندند. بلافاصله رهبر انقلاب روحانیون تهران را جمع کردند و گفتند که من کی گفتم یک گروه خاص راجع به یک موضوع خاص در یک نقطه خاص امر به معروف و نهی از منکر را خراب کنند؟

وی افزود: ما بارها از طرف ستاد خدمت مقام معظم رهبری رفتیم و ایشان فرمودند که کار شما باید عمق داشته باشد. عمق کار شما باید بیشتر از ورودی‌ها باشد و مثال زدند که وقتی به فروشگاهی می‌رویم عرض ویترین آن با عرض کل فروشگاه برابر است، اما وقتی می‌خواهیم وارد خانه شویم درگاه کوچکی دارد که عمق آن را نشان می‌دهد. شما باید مثل خانه باشید نه فروشگاه. یکی از شئون حفظ نظام این است که مردم را جذب کنیم، اگر درگیر شویم که نظام حفظ نمی‌شود.

یکی دیگر از حاضران در نشست اظهار داشت: بحث حفظ وحدت حتی اگر از آیه هم استنباط نشود پشتوانه عقلی دارد، اما مصداق محل اختلاف است. حاج آقا باید بفرمایند که منظور از وحدت و شقاق چیست؟ خودشان فرمودند امام حسین علیه‌السلام برای معروفی قیام فرمودند، پس معلوم می‌شود در جاهایی شقاق مهم نیست و به نظر می‌رسد مصادیق باید معلوم شود.

حجت‌الاسلام معلی، رئیس سابق پژوهشکده امر به معروف و نهی از منکر گفت: منظور ما این نیست که امر به معروف حجاب را کنار بگذاریم. یا باید در روش‌ها تجدید نظر کنیم و یا اولویت را تغییر دهیم.

در ادامه یکی از حضار بیان داشت: معروف در قرآن به نیکویی و شایستگی معنا شده است. قرآن به مثابه دایرةالمعارفی است که باید ببینیم چگونه از کلمات استفاده کرده است تا ما ادبیات خود را با آن منطبق کنیم. یکی از نکاتی که راهگشاست تأکید بر فطری بودن امر به معروف و اشتراک ما با اهل کتاب است. آیا می‌توانیم کلمه تفرقه را در عبارت «لا تفرقوا» به معنای فردگرایی بگیریم؛ یعنی ذیل حبل الهی جمع شویم و جزیره‌ای کار نکنیم و نسبت به هم بی‌تفاوت نباشیم.

فطرت یعنی آنچه که بین همه انسان‌ها مشترک است

حجت‌الاسلام معلی در پاسخ به این سوال تأکید کرد: فطرت یعنی نهاد انسانی؛ آنچه که بین همه انسان‌ها مشترک است. البته تفاوت‌هایی هم هست و اگر ما روی آن تفاوت‌ها تأکید کنیم تفرقه پیدا می‌شود. وقتی می‌گوئیم معروف فطری است یعنی باید برویم روی مشترکات، وقتی برویم سراغ مشترکات جامعه دچار تفرقه نمی‌شود. البته گاهی جامعه هم یک عادت ثانویه پیدا می‌کند، مثلاً در قوم لوط یک عادت بدی جانشین فطرتشان شد. ما به آن عادت معروف نمی‌گوییم، چون جز ذات انسان نیست. ما یک فطرت اجتماعی داریم و یک فطرت فردی که فطرت فردی جذب و انجذاب سرشتی ماست. فطرت اجتماعی این است که مثلاً صهیونیسم را محکوم می‌کنیم.

در ادامه آقای دکتر هاشمی گلپایگانی دبیر ستاد امر به معروف و نهی از منکر اظهار داشت: آنجا که بین طبیعت و فطرت در عرصه اجتماعی تعارض ایجاد می‌شود رویکرد ما نسبت به امر به معروف و نهی از منکر باید چگونه باشد؟ همچنین جامعه ما روی خیلی از مسائل وحدتی دارد که به نظر می‌رسد مقبول نیست. در اینجا باید چگونه عمل کنیم؟

وی افزود: ما در ستاد امر به معروف و نهی از منکر باید سیاست‌گذاری کنیم و فلسفه وجودی پژوهشکده قم هم همین است. باید کار علمی و پژوهشی باشد، اما این بحث‌ها باید به کار سیاست‌گذاری بیاید. باید معلوم بشود که آیا قوانین جمهوری اسلامی معروف است یا خیر؟ ما در ستاد بگوییم که مسئول پیگیری قوانین هستیم یا فراتر از قوانین هم چیزهایی هست؟

حجت‌الاسلام معلی در پاسخ به این سوالات اظهار داشت: قوانین جمهوری اسلامی معروف هستند، اما باید ببینیم عوامل تصویب کننده توجه داشته‌اند که باید مطابق معیارهای معروف قانون تصویب کنند یا خیر. شورای نگهبان فقط اعلام می‌کند که قوانین مطابق شرع هست یا خیر، اما یکی از نکات این است که معروف باید در اجتماع هم به عنوان معروف پذیرفته شود.