خبرگزاری مهر - گروه استانها: خوشنویسی یک گنجینه عظیم هنری با وسعتی به پهنای جغرافیای جهان اسلام است که علی رغم سیطره و غلبه مؤلفه‌های مدرنیسم غرب، همچنان به حیات خود ادامه می‌دهد. اما باید برای حفظ و بقای این هنر تا قبل از اینکه خصلت فراموشی بر روند خط و خوشنویسی راه یابد چاره اندیشی کرد.
«دیدن آثار گذشتگان و آشنایی نسل جوان با آثار و نوع ظرافت خوشنویسی کمک بسیاری به احیای خطوط اسلامی خواهد کرد. کشور ترکیه علی رغم اینکه خط آنها لاتین است و از سنت‌های عربی و ترکی فاصله گرفته‌اند اما نهضت احیاگری خط را ایجاد کردند و به ارزش آثار هنری در نوع کتابت، قرآن و مصحف نویسی توجه بیشتری نسبت به ایران دارند. اگر خوشنویسی توان احیاگری نداشت در کشوری مانند ترکیه با وجود سیاست‌های سکولار این رویداد رخ نمی‌داد؛ بنابراین در ایران نیز می‌تواند با سازوکارها و تدابیر لازم از جمله برگزاری جشنواره‌ها، مستندسازی، توجه رسانه‌ها و آشنایی کودکان و نوجوانان با این هنر و سیاست‌های تشویقی برای سنت خط احیا صورت گیرد.»
اینها بخشی از صحبت‌های استاد شهاب شهیدانی است که جنس دغدغه‌هایش را بیشتر پژوهش و تحقیق در امر خط و خوشنویسی در بر گرفته است. شهیدانی عضو هیأت علمی گروه آموزشی تاریخ و باستان شناسی، دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه لرستان است و از نقطه عطف علاقه خود به خوشنویسی تا تحلیل شرایط فعلی خوشنویسی شرح می‌دهد؛
در خانواده‌ای به دنیا آمدم که مادرم از خویشاوندان نزدیک استاد فضایلی است و در واقع موضوع خط و خوشنویسی سنت خانوادگی ما به شمار می‌آید. علاوه بر این مرحوم پدرم از شاگردان مکتب‌خانه استاد فضایلی بودند و با کلامی آهنگین همیشه به ما می‌گفتند «ای که خواهی شوی خوشنویس هی بنویس و بنویس و بنویس» و اینگونه فرزندان خود را به خطاطی تشویق می‌کردند.
با وجود سختی‌های زمانه، تشویش‌های پدرم برای حمایت من در مسیر خوشنویسی هیچگاه کم نمی‌شد. در شهر کوچک ما یعنی سمیرم برخی از افراد حُسن خط داشتند مانند حسین سامی که در آن روزگار خط و قباله ازدواج می‌نوشت و در عین حال کار تابلو سازی انجام می‌داد. آشنایی من با این استاد بزرگوار آغاز فراگیری عالم پر رمز و راز خط و خوشنویسی شد. البته قبل از آن در عصرهای پنج شنبه مادرم را برای رفتن به آرامگاه و قبرستان همراهی می‌کردم و از خطوط زیبای حک شده بر سنگ قبرها لذت می‌بردم و با دستانم مشق می‌کردم. این علاقه از کودکی ناخواسته بود.
مشق خوشنویسی از کوچه و دیوارها
او در ادامه با توجه به اینکه اصفهان مهد تمدن و هنر اسلامی است به شهر اصفهان می‌آید و شوق و علاقه مندی روز افزون خود را به زیبایی‌های خط احساس می‌کند؛ او می‌گوید: از محضر استادان مهدی فروزنده و غلامرضا وکیلی تلمذ کردم و خط نستعلیق و شکسته را آموختم. قصد داشتم که بعد از آموختن مقدمات اولیه نزد استاد فضایلی بروم که متأسفانه در سال ۷۶ استاد فضایلی به رحمت خدا رفتند و این افسوس همیشگی برای من ماند. زیرا تصور می‌کردم که اگر مقدمات پایه‌ای را جای دیگری فرابگیرم، مفاهیم اساسی را بهتر نزد استاد فضایلی می‌توانم تلمذ کنم.
شهیدانی از وصف شوق و علاقه خود نسبت به تمامی حروف خطاطی استاد فضایلی عاجز مانده است که حتی با دیدن این آثار گویی بهشت را به عینه نگریسته است. او از مشق خوشنویسی از اطراف خود می‌گوید: دیدن زیبانویسی‌های تابلوهای شهری هم برای من خوشایند بود. از دیوار نویسی و نقاشی‌ها، شعار نویسی، پارچه نویسی و حجم بسیاری از سنت‌های نوشتاری برای مصرف امور اجتماعی در اعیاد و مراسم مختلف و یا عزاداری که نوشته می‌شد، الهام می‌گرفتم.
راه‌اندازی نخستین کتابخانه تخصصی خوشنویسی
این استاد نگارگری با پرسه زدن‌ها و خوشه چینی‌ها در کلاس اساتیدی همچون شیرچی، علی شیرازی، فلسفی، ابوالوفا حسین راه خود را ادامه می‌دهد تا اینکه ضرورت توجه به خطوط قدما صورت جدی‌تری به خود می‌گیرد. «در واقع در خریدن کتاب‌های نفیس در حوزه‌های خوشنویسی با هزینه شخصی مصمم شدم و به فکر راه اندازی نخسین کتابخانه تخصصی خوشنویسی هستم که در وقت مقتضی این کار را انجام خواهم داد.»
او از زاویه دید خود نسبت به خط و خوشنویسی می‌گوید: دامنه وسعت نگاه من بیشتر به آشنایی با خط، خطوط اسلامی و سپس خطوط بین‌المللی گرایش پیدا کرده چراکه امر خط و نگارش در زباشناسی خود یک موضوع جهانی انگاشته می‌شود. از این رو دغدغه و دل مشغولی‌هایم به عنوان استاد دانشگاه کمتر به سمت و سوی اقتصاد هنر رفته است البته از حیث اقتصادی این هنر بی بهره نیستم که سفارش کار و آموزش را از سوی آشنایان داشته‌ام و یا به عنوان یک مشاور امین نسخ خطی و کارشناسی آثار در بسیاری از پروژه‌ها و فعالیت‌های هنری حضور یافتم. با این احتساب مقوله کاربردی بودن آن محقق شده هرچند بیشتر دغدغه‌های من از جنس پژوهش و تحقیق بوده است.
سازوکار احیای خوشنویسی اسلامی
او اشاره‌ای به ضرورت توجه به احیای خوشنویسی اسلامی می‌کند و می‌گوید: توجه به سنت خوشنوسی در جهان اسلام نه تنها در خط نستعلیق بلکه در گستره زیادی از خطوط اسلامی وجود دارد که شکل خوشنویسانه یا بار گرافیکی قوی‌تری دارند. خوشنویسی اسلامی یک امر متعالی است و با وجود سیطره و غلبه خط مدرن یک خوانش‌های متفاوتی از هنر، در هنر اسلامی و خوشنویسی به وجود آمده است. به عبارتی خوشنویسی اسلامی جوهره و ذاتی دارد که در اثر گسترش تمدن اسلامی، کمک و ترکیب همه ذوق‌های اقوام مختلف در این هنر خوشنویسی به وجود آمده است.
بنابراین نخستین گام برای احیای این هنر را آشنایی عمومی و جامعه با این هنر می‌داند که امروزه به یمن امر تایپ و نگارش غیر خوشنویسانه که نیاز دنیای مدرن است، امور کتابت به سبک قدیم را نمی‌توان پیش برد و خوشنویسی از کاربرد سابق خود فاصله گرفته است.
اما شهیدی معتقد است که خوشنویسی به معنای «هنر» بیشتر نزدیک شده و ماهیت هنری بیشتری پیدا کرده است و برای احیای خوشنویسی اسلامی به جز آموزش، آگاهی و توجه به این هنر اسلامی در سطوح سنی مختلف، ادارات، سازمان‌ها و مؤسسات و حوزه‌های اجتماعی باید به موزه‌ها نگاه ویژه‌تری بشود.
خوشنویسی توان راه‌اندازی نهضت احیاگری دارد
او تاکید بر ضرورت دیدن آثار گذشتگان و آشنایی نسل جوان با این آثار و نوع ظرافت خوشنویسی که کمک بسیاری به احیای این نوع خط خواهد کرد، با مثالی از سایر کشورها می‌گوید: کشور ترکیه علی رغم اینکه خط آنها لاتین است و از سنت‌های عربی و ترکی فاصله گرفته‌اند اما نهضت احیاگری خط را ایجاد کردند و به ارزش آثار هنری در نوع کتابت، قرآن و مصحف نویسی توجه بیشتری نسبت به ایران دارند. اگر خوشنویسی توان احیاگری نداشت در کشوری مانند ترکیه با وجود سیاست‌های سکولار این رویداد رخ نمی‌داد.
«بنابراین در ایران نیز می‌تواند با سازوکارها و تدابیر لازم از جمله برگزاری جشنواره‌ها، مستندسازی، توجه رسانه‌ها و آشنایی کودکان و نوجوانان با این هنر و سیاست‌های تشویقی برای سنت خط احیا صورت گیرد.» از سوی دیگر جنبه‌های روان درمانی خط را باید مد نظر قرار داد زیرا نگارش خوشنویسی و یا یک بیت شعر به انسان آرامش می‌دهد و در دنیای پرهیاهوی امروز که داشتن ذهن آرام و روحیه لطیف زندگی را هموارتر می‌کند، لازم است.
اکنون باید دید علت استقبال کم جوانان و نوجوانان از خط و خوشنویسی چیست که به کمک آنها در مسیر حفظ این اثار قدم برداشت؛ این استاد نگارگری در این رابطه می‌گوید: جوانان و نوجوانان باید با خوشنویسی آشنا شوند اما باید توجه داشت که خوشنویسی هنر ثقیل و فاخری است که ظرافت‌های هندسی خاصی دارد که در سنین کم حاصل نمی‌شود. تاریخ خوشنویسی و بزرگان این عرصه نیز به این امر اذعان دارند که در سنین بالا و پختگی سن قادر به انجام خوشنویسی شده‌اند. البته اگر روش‌های جدیدتری را برای آموزش در نظر بگیریم می‌توانیم ضریب سنی را پایین بیاوریم و دانش‌آموزان به صورت عمومی با زیبایی‌های خط و روش‌های جدید با سرعت بیشتری آشنا شوند.
هنر خطاطی چه خلأ ءهایی دارد
او از خلاء موجود در حوزه خط و خوشنویسی می‌گوید: خوشنویسان معاصر ما با مرارت و سال‌ها نوشتن مشق می‌کنند که خود را شبیه سبک گذشته کنند که در واقع این یک آفت در این حوزه به شمار می‌آید. به عبارتی خوشنویسی برخلاف سایر هنرها درگیر تقلید شده است و این امر باعث شده انرژی و توان مضاعفی را صرف کنند و در نهایت هم اصالت هنر را نداشته باشد.
شهیدی ادامه می‌دهد: البته چند نسل جدید در دهه اخیر سنت شکنی کردند و کارهای فاخری انجام دادند که نه تنها برای اساتید خط قابل ارزش است بلکه هنر خوشنویسی ایرانی را با هنر مدرن و جهانی پیوند می‌زنند و سعی می‌کنند که از ویژگی‌های اصالت خوشنویسی را در آثار خود حفظ کنند.
او آفت دیگر در این حوزه را فقدان رشته دانشگاهی خوشنویسی در نظام دانشگاهی می‌داند که تدوین نشده است؛ البته در ذیل سایر شاخه‌های علمی و هنری به طور جسته و گریخته مطالعات خط انجام می‌شود، اما به طور خاص مورد توجه قرار نگرفته است. بنابراین خوشنویسان نیز پژوهش‌های نظری کمتری دارند و کمتر هم در این زمینه مطالعه می‌کنند و این نیاز را در خود احساس نمی‌کنند.
نظر شما