همگرایی در روابط ترکیه و روسیه

خبرگزاری مهر، گروه بین‌الملل - وحید پورتجریشی: تاریخ روابط روسیه و ترکیه طی ۵۰۰ سال اخیر دارای فراز و نشیب‌های بسیار بوده و دو طرف دستکم در این بازه زمانی، ۱۲ بار در جریان جنگ‌های مختلف به مصاف یکدیگر رفته‌اند که رقابت سیاسی میان آنکارا و مسکو بار دیگر در جریان سوریه خودنمایی کرد.

با این حال، اختلافات شدید میان آنکارا و غرب طی سال‌های اخیر تا حد زیادی منجر به نزدیک تر شدن هر چه بیشتر دو کشور به یکدیگر شده است، موضوعی که ناتو نیز با صدور بیانیه‌های مختلف به شدت نسبت به آن واکنش نشان داده و ابراز نگرانی کرده است.

اما همگرایی در روابط و منافع مشترک آنکارا و مسکو طی سال‌های اخیر به قرارداد خرید سامانه موشکی اس - ۴۰۰ باز می‌گردد، موضوعی که می‌توان آن را ریشه اختلافات میان آنکارا و شرکای غربی خود یعنی واشنگتن و ناتو دانست. مشکل میان اردوغان و دونالد ترامپ، رئیس جمهور وقت آمریکا بر سر امضای قرارداد خرید اس - ۴۰۰ از روسیه تا جایی بالا گرفت که کاخ سفید در همان زمان اقدام به اعمال برخی تحریم‌های اقتصادی علیه دولت ترکیه و حتی برخی اشخاص حقیقی آن کرد.

لغو قرارداد مشارکت در پروژه تولید مشترک جنگنده‌های اف - ۳۵

یکی از پیامدهای تیرگی در روابط آنکارا و واشنگتن، لغو اجباری قرارداد تولید مشترک جنگنده‌های اف - ۳۵ آمریکایی در دوران ترامپ بود که علیرغم سرمایه گذاری سنگین آنکارا در این زمینه، واشنگتن قرارداد را به صورت یکطرفه لغو کرد و آنکارا را از این پروژه مشترک کنار گذاشت، موضوعی که دو طرف را یک قدم بیشتر به سمت واگرایی در همکاری‌های بین‌المللی با یکدیگر سوق داد.

اردوغان روز ۲۵ مهر ماه طی سخنانی گفت که واشنگتن به وی پیشنهاد داده تا از مبلغ پرداختی بابت سرمایه گذاری مشترک در تولید این جنگنده‌ها، برای خرید جنگنده‌های اف - ۱۶ از ایالات متحده استفاده کند. وی پیشتر در خصوص کنار گذاشته شدن ترکیه از پروژه تولید اف - ۳۵ گفته بود «ما ۱.۴ میلیارد دلار پرداخت کردیم. تکلیف این پول چه می‌شود؟ ما این پول را به سادگی به دست نیاوردیم. یا باید جنگنده‌ها را به ما بدهند و یا پولمان را مسترد کنند.»

یک روز پس از این اظهارات اردوغان نیز، «اسماعیل دمیر» رئیس صنایع دفاعی ترکیه گفته بود که این کشور در صورت توقف فروش جنگنده‌های «اف -۱۶» (F-۱۶) از سوی آمریکا، می‌تواند جنگنده‌های «سوخ و-۳۵» (Su-۳۵) و «سوخ و-۵۷» (Su-۵۷) را از روسیه خریداری کند.

در پاسخ به این اظهارات مقامات ارشد ترکیه، «ند پرایس» سخنگوی وزارت خارجه آمریکا، روز ۲۷ مهر ماه در همین رابطه به خبرنگاران گفت: (چنانچه سوالی در این زمینه دارید،) ما شما را به دولت ترکیه ارجاع می‌دهیم تا خودش درباره برنامه‌های تدارکات دفاعی‌اش صحبت کند. چیزی که می‌توانم بگویم این است که آمریکا هیچ گونه پیشنهادات مالی درباره درخواست ترکیه برای (جنگنده‌های) اف -۱۶ نداده است.

پرایس همچنین در پاسخ به سوالی مبنی بر اینکه آیا پول مذکور می‌تواند برای خرید جنگنده‌های اف -۱۶ استفاده شود یا خیر، گفت: وزارت دفاع همچنان درگیر ساز و کار حل اختلاف با ترکیه بر سر پروژه جنگنده‌های اف -۳۵ است اما تصمیم ندارم که درباره نتیجه آن پیش داوری کنم.

مقامات آمریکا و ناتو معتقدند در صورت ورود سامانه موشکی روسی به ترکیه به عنوان عضوی از ناتو، نوعی حفره امنیتی در تسلیحات یکپارچه این بلوک نظامی ایجاد خواهد شد که قدرت دیوار دفاعی آن در برابر روسیه را به شدت متزلزل خواهد کرد.

رفتار سرد بایدن و استقبال پوتین در برابر اردوغان

یکی از مؤلفه‌های اصلی در تعیین چارچوب سیاست خارجی کشورها، رفتار، نوع شخصیت و نهایتاً تصمیم رهبران آنها است که شاید بتوان از آن به مهمترین مؤلفه در این مبحث یاد کنیم. البته میزان تأثیرگذاری تصمیم رهبران بر چارچوب سیاست خارجی بسته به نظام سیاسی و شرایط جامعه شناختی کشور مد نظر، شدت و ضعف نیز دارد. میزان تأثیرگذاری رهبران بر سیاست خارجی در منطقه خاورمیانه اما شاید بیش از سایر مؤلفه‌ها تأثیرگذار باشد، موضوعی که ولادیمیر پوتین رئیس جمهور روسیه با توجه به شناخت دقیق از شرایط منطقه به خوبی آن را درک کرده و اما جو بایدن همتای آمریکایی وی در تعامل با ترکیه توجهی به آن ندارد.

برای اثبات این مدعا کافی است نگاهی به دیدار اخیر میان اردوغان و پوتین در شهر سوچی روسیه بیندازیم؛ دیداری که با استقبال گرم پوتین روبرو شده و منجر به توافق دو طرف برای توسعه همکاری‌های نظامی و تسلیحاتی و انعقاد دومین قرارداد خرید سامانه موشکی اس - ۴۰۰ از روسیه شد. با این حال، دیدار اخیر اردوغان و جو بایدن در کاخ سفید اما نتایج ملموسی در بر نداشته و کمکی به کاهش اختلافات میان دو طرف نکرد. بدون شک، حمایت پوتین از اردوغان و استقبال گرم وی از انعقاد قراردادهای تسلیحاتی با ترکیه آن هم در شرایط سخت اقتصادی فعلی ترکیه و افزایش انتقادات داخلی علیه نحوه مدیریت بحران رئیس جمهور ترکیه، بدون شک زمینه ساز روابط مستحکم‌تر برای روسیه و ترکیه طی ماه‌های پیش رو خواهد شد.

اشتباه بزرگ آمریکا در سوریه و فاصله گرفتن اردوغان از واشنگتن

در ادامه شکست‌های منطقه‌ای آمریکا در عراق و افغانستان، به نظر می‌رسد واشنگتن در سوریه نیز به موفقیت ملموسی دست نیافت و این در حالی است که روسیه از ابتدای جنگ سوریه ضمن حمایت قاطع از بشار اسد، موفق شد کنترل پایگاه نظامی بندر طرطوس را نیز به صورت کامل و البته با اجازه قانونی دمشق در دست بگیرد تا یکی از بزرگترین پایگاه‌های نظامی در دریای مدیترانه و در میان کشورهای عضو ناتو، را به خود تخصیص دهد.

دولت ترکیه نیز تا پیش از آغاز جنگ سوریه، با دولت این کشور روابط خوب و گرمی داشت و پس از آغاز جنگ به درخواست آمریکا و متحدین خود در ناتو وارد این جنگ شد. با اینکه آمریکا و متحدین غربی واشنگتن معتقد بودند اسد دیر یا زود از قدرت ساقط شده و واشنگتن قادر به تعیین حکومت دست نشانده خود در سوریه، یعنی درست در بخش شمالی سرزمین‌های اشغالی خواهد بود، اما با فرسایشی شدن روند جنگ، امیدها رو به کاهش گذاشته و با پیروزی مجدد بشار اسد در انتخابات ریاست جمهوری سوریه، مشخص شد که محاسبات واشنگتن و ناتو برای فروپاشی نظام سیاسی در این کشور، درست مانند محاسبات انجام شده در خصوص افغانستان و عراق، اشتباه از آب در آمده است.

رصد تحولات سوریه توسط آنکارا و البته برخی دلخوری‌های جدی اردوغان از آمریکا به ویژه حمایت از کردهای جدایی طلب YPG که در حقیقت، همکار گروه PKK در ترکیه محسوب می‌شوند، منجر به خشم اردوغان طی سال‌های اخیر شده است؛ اقدامی که رئیس جمهور ترکیه بارها طی سخنان خود آن را محکوم کرده و واشنگتن را به حمایت از گروه‌های جدایی طالب مخالف آنکارا متهم کرده است.

این موضوع نیز یکی از انگیزه‌های اصلی آنکارا برای فاصله گرفتن از آمریکا و تعمیق روابط با مسکو طی سال‌های اخیر بدل شده که نشانه‌های آن را نیز می‌توان در کاهش تنش در روابط آنکارا و دمشق طی ماه‌های گذاشته، به صورت ملموس مشاهده کرد.

جنبش گولن، حمایت واشنگتن و کودتای سال ۲۰۱۶

یکی دیگر از موارد اختلاف نظر جدی میان آنکارا و واشنگتن، به موضوع حمایت واشنگتن از «فتح الله گولن» رهبر مخالفان دولت ترکیه و دادن اقامت به وی و سایر همدستان گولن برای زندگی در آمریکا بوده است. مسأله‌ای که پس از رخداد کودتای سال ۲۰۱۶، دستگاه قضائی و دولت ترکیه تلاش مجدانه‌ای برای حل آن از طریق راضی کردن واشنگتن برای استرداد گولن به ترکیه کرد و البته با مخالفت جدی و شدید آمریکا مواجه شد.

مقامات ترکیه تاکنون بارها آمریکا را به حمایت از جنبش گولن و کودتای سال ۲۰۱۶ در این کشور کرده‌اند؛ کودتایی که اردوغان برای مقابله با آن، بیش از ۱۴۰ هزار کارمند دولتی و ۳۰ هزار نظامی را پاکسازی کرده و از کار برکنار کرد.

مجموع موارد مطرح شده در متن حاضر، نوک پیکان خط روند سیاست خارجی را به سمت مسکو و جایگزین کردن روسیه به جای ایالات متحده نشانه رفته و به نظر می‌رسد طی ماه‌های پیش رو، شاهد چرخشی واضح‌تر و عمیق‌تر از سوی ترکیه به سمت روسیه باشیم که طبیعتاً این مساله منجر به واگرایی حداکثری در روابط خارجی میان آنکارا، بروکسل و واشنگتن خواهد شد.