خبرگزاری مهر- دین و آئین – عصمت علی‌آبادی؛ مطالعهٔ تاریخ دوران جاهلیت و بررسی اخلاق و آداب توده‌های مردمی در زمان جاهلیت بیانگر عدم وجود الگویی مناسب در روابط فردی و اجتماعی است. در زمان جاهلیت از نظر اخلاقی بسیاری صفات خوب و برجسته مانند مهمان نوازی، حمایت از پناهندگان، جود و سخا، شجاعت وجود داشت اما به نوعی خاص تفسیر می‌شد و ریشه در عوامل اجتماعی و فرهنگ جاهلیت، مانند تفأخر و هم چشمی در میان قبایل داشت که نشان از انحطاط اخلاقی مردمان آن عصر داشت.
با رسالت رسول خدا (ص) سلسله‌ای از اصلاحات اخلاقی توسط ایشان پیگیری شد که منجر به ایجاد تفاوت‌های مبنایی عصر بعثت با عصر جاهلیت گردید. توجه به دستورات قرآن و رقابت برای عمل به آن، جامعهٔ عرب آن روز را به شکل معناداری به تغییر واداشت. این تغییرات در دوره‌های بعد و نسل‌های بعد به شایستگی توسط ائمهٔ اطهار (ع) تبیین گردید و در اختیار عموم قرار گرفت و این بزرگواران به فراخور زمان سعی در ارتقای رفتار و اخلاق فردی و اجتماعی مسلمانان خصوصاً شیعیان نمودند، برای تبیین این مساله با سعید طاووسی مسرور عضو هیأت علمی دانشگاه علامه طباطبایی، به گفت‌وگو پرداختیم که در ادامه می‌خوانید:
*سیره پیامبر (ص) در برخورد با سنت‌های جاهلی چگونه بود؟
سیره پیامبر (ص) در مقابل سنت‌های جاهلی که آسیب‌های زیادی داشت همچون بت پرستی، شرک یا زنده به گور کردن دختران بدون مسامحه و تند بود، یعنی در همان دوران حضور در مکه اعلام می‌کنند که در اسلام شرک جایی ندارد و با قضیه زنده به گور کردن دختران هم مقابله می‌کنند، اما برخی سنت‌های جاهلی نظیر خرافات که آسیب کمتری داشتند به مرور اصلاح می‌کردند.
به عنوان مثال در جاهلیت وقتی دندان افراد خراب شده و آن را می‌کشیدند در تیر کمان قرار داده و به سوی خورشید شلیک می‌کردند و می‌گفتند که نور خورشید سبب شده که دندان ما خراب شود. در اسلام و روایات نبوی بسیار بر مسواک زدن تاکید شده است، پیامبر (ص) بسیار بر مسواک زدن مراقبت داشتند، حتی در منابع تاریخی آمده از آخرین کارهایی که پیامبر (ص) در دنیا انجام دادند مسواک زدن بود.
به عنوان مثالی دیگر اعراب جاهلی هنگام خشکسالی علف‌های خشک را جمع آوری کرده و به دست و پای یک گاو می‌بستند سپس آتش می‌زدند وقتی علف‌ها آتش می‌گرفت گاو شروع به دویدن می‌کرد و شعله بیشتر می‌شد آن زمان خطاب به خداوند دعا می‌کردند و می‌گفتند خدایا اگر به ما رحم نمی‌کنی به این گاو رحم کن که در حال آتش گرفتن است و باران را بفرست. در واقع نوعی حیوان آزاری برای طلب باران داشتند، در حالی که در سیره پیامبر (ص) حیوان‌آزاری نهی شده است و برای طلب باران نماز و دعا وجود دارد.
به عنوان مثالی دیگر از خرافات آن زمان وقتی اشخاص می‌خواستند به سفر بروند پیش از رفتن نخ یا طنابی را به جایی گره می‌زدند هنگام برگشت نگاه می‌کردند اگر آن گره به هر دلیلی باز شده بود می‌گفتند همسر ما خیانت کرده و او را می‌کشتند. در برابر این در سیره پیامبر (ص) و اسلام حسن‌ظن وجود دارد که نباید بین زوجین و مسلمانان بدگمانی باشد.
به عنوان مثالی دیگر هنگامی که دخترانی نمی‌توانستند ازدواج کنند یا ازدواج آنها به تأخیر می‌افتاد از نظر ظاهری حالت عجیب و غریبی به خود می‌دادند و لی‌لی‌کنان در خیابان‌های مکه راه می‌رفتند و شعر می‌خواندند و با آبروریزی طلب همسر می‌کردند، در صورتی که سیره اخلاقی پیامبر (ص) و اسلام ازدواج آسان را به دختران و پسران توصیه می‌کند که دختر و پسر به هنگام ازدواج کنند.
قرآن می‌فرماید پیامبر (ص) آمد غل و زنجیره‌هایی را که شما خود به خود بسته بودید را باز کند. نمونه‌هایی که از رفتارهای جاهلی بیان شد ریشه شرعی و عقلی نداشتند اما سیره اخلاقی پیامبر (ص) بر مبنای و اصول اسلام برای هر کدام از موارد باطل جایگزین صحیح قرار داد.
*آیا می‌توان گفت در دوران ما هم جاهلیت مدرن وجود دارد؟
ممکن است در روزگار ما هم از این قفل و زنجیرها تحت عنوان آداب و رسوم غلط وجود داشته باشد، به عنوان مثال امروز باید پرسید مهریه‌های سنگین چه سازگاری با دین اسلام و سنت نبوی دارد. زمان پیامبر اکرم (ص) مهریه را هنگام عقد می‌دادند چراکه مهریه هدیه است در حالی که امروز ما فکر می‌کنیم که مهریه تضمین کننده ازدواج است. سوال اینجاست که کدام ازدواج به خاطر مهریه پابرجا مانده است، طرف حاضر شده به زندان برود یا مهریه قسط بندی شود اما طلاق دهد بنابراین مهریه تضمین کننده بقای زندگی با همسر نیست. زمان پیامبر (ص) پدر عروس با همان مهریه که دریافت می‌کرد برای دختر خود جهاز می‌خرید همچون پیامبر (ص) که از حضرت امیرمومنان امام علی (ع) ۴۰۰ درهم مهریه دریافت کردند و با آن جهاز حضرت زهرا (س) را خریدند. امروز ما درباره مهریه غل و زنجیر برای خود درست کردیم در حالی که سیره و سنت‌های پیامبر (ص) هم مسائل زمان خود را حل می‌کرد هم مسائل امروز ما را می‌تواند حل کند اگر ما آن سنت و سیره رجوع کنیم.
حدیثی از پیامبر (ص) نقل شده است که مرا مثل قمقمه سوارکار نکنید (فهم این حدیث به مقداری سخت است و علما درباره معنای حدیث دچار اختلاف شدند یکی از نظرات که در این زمینه گفته شده توسط ابن اثیر در قرن هفتم هجری است) ابن اثیر می‌گوید قمقمه سوارکار برای او بسیار مهم است آن را روی خورجین می‌گذارد که نزدیک دست او باشد اما چون سبک است هنگام حرکت به مرور پایین می‌رود. منظور حدیث پیامبر (ص) این است که شما از نظر مبنایی و اعتقادی مرا در رأس امور می‌دانید اما هنگام عمل به من توجه ندارید یعنی شما در مسائل و مشکلات همه نوع فکر و مشورت را دارید و در نهایت شاید اندکی به فرمایشات پیامبر (ص) توجه می‌کنید.
خداوند در قرآن از جاهلیت عرب به جاهلیت اولی یعنی جاهلیت نخستین تعبیر می‌کند، از امام صادق (ع) درباره جاهلیت اولی سوال کردند حضرت فرمودند برای اینکه جاهلیت ادامه دارد. امروز ما جاهلیت مدرن داریم. اگر آن زمان در برابر جاهلیت اولی سنت‌های نبوی جوابگو بود برای جاهلیت امروز بشر هم پاسخگو است.
*شیوه پیامبر (ص) در تبیین سیره اخلاقی خود در مقابله با جاهلیت به چه نحوی بود؟
سنت و آموزه‌های نبوی از نظر مبانی، پایه و اصول محکم و استوار است اما پیامبر (ص) در مقام اجرا آنها را تدریجی پیاده و با مردم مدارا می‌کرد. اگر ما بخواهیم مسئله یا مشکلی را در جامعه حل کنیم از همان ابتدا با خشونت و تندی بدون دادن فرصت بازنگری و اندیشه به مردم عمل کنیم کمتر به نتیجه مطلوب می‌رسیم. پس سیره اخلاقی پیامبر (ص) مبانی محکم و استوار تنظیم می‌شوند اما در مقام اجرا مدارا صورت می‌گیرد، که در روایات اهل بیت (ع) هم به این اشاره شده است کما اینکه امام رضا (ع) می‌فرمایند مدارا و دوستی با مردم نیمی از خرد است. یکی از مصادیق دوستی با مردم این است که متولیان امور و حکومت نسبت به کسانی که با آنها کار می‌کنند اولاً رویکرد اصلاحی داشته باشند سپس مدارا کنند و آنها را تدریجاً و بدون فشار سنگین به سمت حق و حقیقت رهنمون شوند.
ما مسلمانان باید سیره و سبک زندگی نبوی را بشناسیم. در این زمینه باید علمای بزرگ ورود کنند چرا که ممکن است کتاب‌هایی توسط افرادی سطح پایین یا به شکل بازاری تولید شود که استحکام لازم را نداشته باشد، چرا که مقوله حدیث ممکن است با مقوله فقه و احکام به چالش‌هایی برخورد کند که علمای بزرگ بر حل و فصل آن اشراف بهتری دارند و می‌توانند به مردم نشان دهند که سیره و روش پیامبر (ص) چه بوده است. در گام بعدی وقتی مردم آنچه را بیان شد فهمیدند باید تبیین و ترویج شود و به تدریج بر آن عمل شود. ما در این عرصه کم‌کاری کردیم و سیره و سنت پیامبر (ص) را به صورت شایسته نشناختیم و درباره سیره فردی پیامبر (ص) بیشتر به مسائل تکراری پرداختیم. در این زمینه حوزویان، دانشگاهیان و اهالی رسانه هر کدام به نحوی می‌توانند مشکلی را حل کنند که اوضاع بهتر شود.
نظر شما