افکار عمومی درباره خوشنویسی خدشه‌دار شد/ انتقاد از عملکرد یونسکو

به گزارش خبرنگار مهر، نشست خبری انجمن خوشنویسان ایران به منظور تشریح فعالیت‌های این انجمن و همچنین به بهانه خبری که در رسانه‌ها با عنوان «برنامه ملی پاسداری از هنر سنتی خوشنویسی در ایران» یا «ثبت جهانی خوشنویسی ایرانی» مطرح شده بود، با حضور علی‌اشرف صندوق‌آبادی عضو شورای ارزشیابی انجمن، علی شیرازی عضو شورای ارزشیابی انجمن، عارف براتی مدیر اجرایی انجمن، میرحیدر موسیقی رئیس کمیسیون فرهنگی انجمن و رئیس انجمن خوشنویسان قزوین، میرحسینی عضو شورا و مدیر روابط عمومی انجمن و حجت‌الله مرادخانی منتقد و پژوهشگر هنری در محل انجمن خوشنویسان ایران برگزار شد.

علی صندوق‌آبادی در ابتدای نشست در سخنانی گفت: انجمن خوشنویسان ایرانی یکی از مقتدرترین اصناف است که می‌تواند در سطح دنیا مطرح باشد. در دورانی که تورم اقتصادی و البته بیماری کرونا دامن همه مردم و اصناف را گرفته، انجمن خوشنویسان ایران به بدون هیچ حمایت دولتی به فعالیت‌های خود ادامه داده و کارش را به صورت مستقل پیش برده است.

وی با تاکید بر آموزش جوانان علاقمند به خوشنویسی، بیان کرد: کارنامه ما حضور و فعالیت جوانان در زمینه خوشنویسی است. توجه نسل‌های جدید به خوشنویسی و حضور در عرصه‌های جهانی و جشنواره‌ها و مسابقات بسیار مثمر ثمر بوده تا آنجا که آنها هر کجا که می‌روند جلوتر از مدعیان غیر ایرانی هستند.

صندوق‌آبادی به ثبت روز خوشنویسی که سه سال به طول انجامید اشاره کرد و گفت: ایران پس از سه سال تلاش توانست این نقش را ایفا کند که روزی در تقویم به اسم روز خوشنویسی ثبت شود و آن روز بیست و یکم مهرماه است. البته جایگاه خوشنویسی فقط اختصاص دادن یک روز به آن نیست و باید در سال یک هفته را به نام خوشنویسی کنیم. به ما گفتند برای ثبت یک روز رسمی به نام خوشنویسی باید سه سال به صورت مدون برنامه‌های هفتگی سالانه داشته باشید و این روند باید ادامه پیدا کند. البته ما نه سه سال بلکه چهار سال برنامه مستمر برگزار کردیم تا در نهایت بیست و یکم مهرماه به عنوان روز خوشنویسی در تقویم رسمی کشور ثبت شد.

علی شیرازی عضو شورای ارزشیابی انجمن خوشنویسان ایران نیز گفت: حوزه فرهنگ و هنر در ایران بسیار فراگیر است و محدود به جغرافیای کشورها نیست. ما با کشورهای دیگر دستاوردهای مشترک داریم که مرکز همه آنها ایران بوده و هست و مورد ادعای دیگران قرار گرفته است. در زمینه شعر و ادبیات هم این مشترکات وجود دارد. مقبره مولوی در قونیه است و ترک‌ها او را متعلق به خودشان می‌دانند. مولانا ایرانی بوده و توسط غیر ایرانی‌ها مورد ادعا قرار می‌گیرد و نمونه‌های دیگر این اتفاق وجود دارد. در واقع این طور به نظر می‌رسد که کشورهای دیگر درصددند با مصادره و تصاحب هنرها و دیگر مقولات سود خودشان را ببرند.

وی در ادامه به ثبت‌های صورت گرفته و انجام نشده در عرصه خوشنویسی اشاره کرد و توضیح داد: همه این اتفاقات باعث شد تا ما هم به این فکر بیفتیم که دستاوردهای‌مان را حفظ کنیم اما این موضوع را در نظر داشته باشیم که انجمن نهادی مستقل است و صرفاً می‌تواند در نقش درخواست کننده وارد عمل شود. ما در انجمن خوشنویسان درخواستمان ثبت خط تعلیق و نستعلیق و نستعلیق شکسته بوده اما به وقوع پیوستن این اتفاق هم دست انجمن نیست و دیگر دستگاه‌ها و نهادهای فرهنگی هستند که به این امر رسیدگی کنند و به سوالات پاسخگو باشند. مشکل ما در عرصه‌های بین‌المللی است؛ معمولاً کشورهای درخواست کننده ثبت‌ها تیمی متشکل از افراد متخصص دارند و ما از این امکان محروم هستیم. واضح‌تر اینکه ما در خارج از کشور وزن لازم را در این زمینه نداریم و اگر هم تیم‌هایی داریم بسیار ضعیف هستند یا اینکه ایران در این زمینه عضو کمیسیون‌های ذیربط نیست تا به راحتی در اموری مانند ثبت هنرها و دیگر موارد موفق عمل کند.

شیرازی با اشاره به برخی موارد در ترکیه، خاطرنشان کرد: کشور ترکیه به خوشنویسی توجه بسیار دارد اما فقط می‌توانید خوشنویسان را در شهر استانبول بیابید و مثلاً اگر به آنکارا بروید مردم آنجا خیلی خوشنویسی را نمی‌شناسند و حتی شاید اگر به دست آنها دهید آن را وارونه بگیرند. ترکیه چنین وضعیت دارد اما از آنجایی که سازمان‌ها و نهادها را در اختیار گرفته در میان کشورها جایگاه بالایی پیدا کرده است. البته ایران هم جایگاه خود را دارد او اگر هم چنین است به دلیل قدمت هنر خوشنویسی و فعالیت‌های انجمن خوشنویسان و تلاش آنهایی است که از آن دفاع کرده‌اند.

وی بیان کرد: این موضوع را وقتی در جشنواره‌های خارجی هستیم، بیشتر می‌بینم چراکه کشورهای شرکت‌کننده به همراه سفیرهایشان در رویدادها شرکت می‌کنند اما ایران نماینده ندارد. گویی ما یتیم هستیم و فقط به اعتبار و پشتوانه تاریخی‌مان است که جایگاه‌مان را حفظ کرده‌ایم.

شیرازی در ادامه به موضوع ثبت جهانی خوشنویسی طی روزهای گذشته پرداخت و گفت: آنچه در رسانه‌های ما منتشر کردند این بود که خوشنویسی به نام ایران است که درست نیست. ما پاسداری از خوشنویسی را ثبت کرده‌ایم که البته ترکیه هم چنین درخواستی داشته. به نظرم همین ثبت هم خوب است چون ما طی حضور در محافل بسیار تنها هستیم.

در ادامه صندوق آبادی در پاسخ به پرسشی مبنی بر اینکه انجمن خوشنویسان به طور واضح طی چند دهه گذشته روی چه مواردی کار کرده که حال مقتدر است، گفت: ما در انجمن مبحث مهم کیفیت را داریم و به طور جدی روی این رسالت کار کرده‌ایم. رسالت ما در دو بخش است؛ اول حفظ میراث ارزشمند و گرانبهای گذشته‌مان است و انجمن باید حافظ این گنجینه باشد تا از بین نرود. انجمن خوشنویسان ایران هفتاد و یک سال است به همت استادان بزرگ حیات دارد. دوم، مساله ترویج خوشنویسی است که همواره مورد توجهمان بوده است و می‌توان گفت انجمن در این بخش نقش با اهمیت و قابل توجهی داشته است. تلاش ما ترویج اصولی خوشنویسی است و نتیجه این روند وجود جوانانی است که آثار درخور ارائه می‌کنند و جالب اینکه برخی از آثار آنها از آثار گذشتگان هم بهتر است. بنا به همین دلایل معتقدم خوشنویسی از نظر کیفی دوران طلایی خود را سپری می‌کند.

وی همچنین درباره نقش انجمن خوشنویسان ایران در ثبت خوشنویسی اظهار کرد: موضوع این است که ما همه امکانات و ارتباطات تشکیلاتی برای ثبت را در اختیار نداریم. ما فقط می‌توانیم متقاضی و درخواست دهنده باشیم و جز این کار دیگری نمی‌توانیم کنیم. واقعیت این است که با برای ملاقات با فلان مسئول باید وقت بگیریم و این دیدارها روال دارد و به راحتی صورت نمی‌گیرد. ما از طرفی جایگاه تشکیلات اداری هم نداریم که چنین مشکلاتی سر راهمان وجود دارد. ما نمی‌توانیم به راحتی به میراث فرهنگی و یونسکو برویم و با مسئولان دیدار داشته باشیم. همه این موارد وجود دارد و کسی به آنها توجهی ندارد. تقاضای ما این بوده که باید حافظ گنجینه‌های ملموس و ناملموس خود باشیم و آنچه از دستمان برآمده حفاظت بوده است.

نایب رئیس انجمن خوشنویسان ایران همچنین بیان کرد: این، وزارت میراث فرهنگی، وزارت ارشاد و نمایندگی یونسکو هستند که ابزار و امکانات لازم را در اختیار دارند و باید پیگیر امور باشند. انجمن خوشنویسان در ثبت‌های دیگر مشارکت داشته و برای به نتیجه رسیدن آنها تلاش کرده است. به عنوان مثال ثبتی چون روش میرعماد و روش استاد امیرخانی با تلاش انجمن خوشنویسان ایران ثبت شده است. واقعاً هرکجا از ما خواسته‌اند حضور یافته‌ایم و تلاش کرده‌ایم کار مثبتی انجام دهیم.

وی در پاسخ به پرسشی مبنی بر اینکه نمایندگی یونسکو در ایران با دبیری حجت‌الله ایوبی چقدر با انجمن خوشنویسان تعامل داشته است، گفت: ما جلسه‌ای با حضور آقای ایوبی برگزار کردیم و ایشان در همان نشست تاکید کرد که گزارشی از روند ثبت پاسداری از خوشنویسی و دیگر اتفاقات مربوطه ارائه خواهد شد. به طور کلی مسئولان نمایندگی یونسکو گفتند طی روندی مطرح شده که عنوان پاسداری از خوشنویسی موضوعی است که به جز ایران و ترکیه شانزده کشور دیگر نیز برای آن درخواست داده‌اند. آنچه وجود دارد این است که مقوله پاسداری موضوعی مشترک است و نمی‌توانیم بگوییم کشورهای عربی خط و خوشنویسی ندارند. به هر حال کشورهای دیگر هم خوشنویسی دارند و دارای سوابقی هستند و نمی‌توانیم آنها را نادیده بگیریم.

صندوق‌آبادی تاکید کرد: ما همچنان تاکید داریم تا کمیته‌ای تخصصی شکل گیرد تا علاوه بر مسئولان مربوطه در ارشاد و یونسکو افراد هنرمند و متخصص در آن حضور داشته باشند، بلکه پرونده خوشنویسی سر و سامان یابد. خوشنویسی طی هفتاد سال گذشته با تلاش اعضا و همه خوشنویسان در شهرها و تهران به لحاظ فرهنگی عمومیت بیشتری پیدا کرده است.

وی درباره تعامل نمایندگی یونسکو برای ثبت خوشنویسی با میراث فرهنگی نیز گفت: آقای ایوبی گفتند که از ابتدا با میراث فرهنگی کار کرده‌اند و انجمن خوشنویسان باید پرونده‌هایی را به آنها ارائه کند. این طور نبوده که ما همه پرونده‌ها را ارائه کنیم و یک سری پرونده‌ها را خودشان تهیه کرده‌اند. آنها از وجود خوشنویسانی بهره برده‌اند که مورد وثوق ما نیستند! اما به هر حال آن بخش‌هایی که از انجمن تقاضا داشته‌اند را پیدا کرده و ارائه نمودیم. اما این را تکرار می‌کنم که این موضوع ثبت خوشنویسی ده سال است دغدغه ماست.

حجت‌الله مرادخانی مدرس دانشگاه و پژوهشگر هنری در بخش دیگری از این نشست از نحوه اطلاع رسانی در مورد آنچه که در یونسکو اتفاق افتاده به شدت انتقاد کرد و گفت: چرا کاری که صورت نگرفته را ما به خطا معرفی کنیم؟ به ویژه موضع‌گیری شخص وزیر میراث فرهنگی افکار عمومی را دچار اشتباه کرده است. گزارش یونسکو روی سایتش وجود دارد و در دسترس همه است و هیچ نیازی به گزارش‌های دیگر نیست. در این گزارش کاملاً ذکر شده است چیزی که به اسم ایران به ثبت رسیده در بخش فعالیت خوب (GOOD PRACTICE) است و با عنوان «برنامه ملی خوب در زمینه حفاظت از هنر خوشنویسی در ایران» است که کلمه حفاظت متن اصلی را به اسم پاسداری ترجمه می‌کنند.

وی ادامه داد: چیزی که در مورد کشورهای عربی اتفاق افتاده «خوشنویسی عربی» است که شانزده کشور آن را ثبت کرده‌اند که این ثبت شامل دانش‌ها، مهارت‌ها و فعالیت‌ها و اقدامات می‌شود؛ یعنی همه آنچه که به یک عنصر فرهنگی می‌تواند مربوط شود این کشورها در مورد خوشنویسی عربی به ثبت رسانده‌اند. کشور ترکیه هم «حسن خط» را با عنوان خوشنویسی سنتی در هنر اسلامی به اسم ترکیه به ثبت مستقل رسانده است و چیزی با عنوان «خوشنویسی پارسی» یا «خوشنویسی ایرانی» به عنوان یک عنصر فرهنگی به ثبت نرسیده است.

این پژوهشگر هنری با تاکید بر اینکه این گزارش در سایت یونسکو به طور کامل وجود دارد اظهار کرد: بر همین اساس، چند سوال در مورد این برنامه پاسداری قابل طرح است. اول اینکه ما برنامه ملی پاسداری از هنر خوشنویسی اصلاً نداریم! اگر داریم نسخه‌ای از آن را در ارائه کنند تا ما هم ببینیم. وقتی ما از چیزی به اسم سند یا برنامه ملی یاد می‌کنیم به این معنی است که باید در یک مرجع یا نهاد بالادستی مثل شورای عالی انقلاب فرهنگی یا مشابه آن به ثبت رسیده باشد و حدود، زمان‌بندی و برنامه‌های کمی و اهداف کیفی‌اش و آینده آن در ۱۰ الی ۱۵ صفحه مشخص شده باشد و اصلاً چنین چیزی وجود ندارد. این یک ایراد جدی است که به این پرونده ارسال شده است و صرفاً شرح خدمات ارزنده انجمن خوشنویسان که طی چند دهه اخیر انجام داده را مکتوب کرده‌اند و به یونسکو ارائه کرده‌اند.

وی گفت: جالب اینکه خدماتی که سایر نهادها و انجمن‌ها انجام داده‌اند هم اصلاً در این گزارش دیده نشده است اما انگار که در این پرونده «خط» را با «خوشنویسی» اشتباه گرفته‌اند، چرا که در آنجا به خط تحریری هم با عنوان خوشنویسی اشاره شده است.

مرادخانی در پایان با طرح این پرسش که ایراد جدی‌تر این پرونده کجاست، گفت: در عنوان این پرونده آمده است خوشنویسی «در» ایران! مگر خوشنویسی هنری عاریتی است که از این عبارت استفاده شده است!؟ اساتید به خوبی گفتند خوشنویسی متعلق به ایران است و به عقیده من در آوردن این عبارت «در» کاملاً مصلحت اندیشی شده است تا خاطر کشورهای عربی یا ترکیه مکدر نشود؛ وگرنه این عنوان با چنین قیدی کاملاً بی معنی است.

صندوق آبادی نیز در ادامه این بحث گفت: اتفاقاً ما هم همین سوال را داشتیم. ما وظیفه خودمان را انجام می‌دهیم و این دغدغه ۱۰ ساله ما بوده که با توجه به سابقه‌مان، خوشنویسی مورد وثوق قرار بگیرد.

علی شیرازی در پایان به نکته‌ای در زمینه خط نستعلیق و خوشنویسی ایرانی اشاره و بیان کرد: برخی خطوط در همه کشورها مشترک است. خط نستعلیق را در بسیاری از کشورهای عربی بنام خط خوشنویسی ایرانی می‌شناسند. نستعلیق را همه می‌نویسند اما می‌دانند متعلق به ایران است و ما حتی از دستاوردهای خودمان نیز نتوانستیم بهره ببریم.