سیر تاریخ عکاسی در آثار موزه هنرهای معاصر

خبرگزاری مهر، گروه فرهنگ و اندیشه: یکی از اتفاقات مهم سال ۱۴۰۰ در زمینه چاپ کتاب‌های نفیس، انتشار کتاب «موزه هنرهای معاصر تهران: گزیده آثار عکس بین‌المللی» بود. این کتاب را مرکز نبشی با همکاری انتشارات موزه هنرهای معاصر تهران در هزار نسخه، ۲۸۰ صفحه (کیفیت نفیس به دو زبان فارسی-انگلیسی، با جلد سخت و کاغذ تحریر و گلاسه سایز: ۲۴ × ۳۱.۵) و بهای ۷۹۰ هزار تومان منتشر شد. (این کتاب در اصل در اواخر زمستان ۱۳۹۹ منتشر شد، اما توزیع رسمی آن در سال ۱۴۰۰ اتفاق افتاد.)

کتاب به کوشش سیف اله صمدیان و احسان آقایی کار شده است. نویسندگان مطالب کتاب احسان آقایی، علی بختیاری، امیر راد، سعید فلاح‌فر، آیدا مرادی آهنی و مهدی مقیم نژاد هستند. ویراستار علمی کتاب نیز مقیم نژاد است. شیرین حکمی گردآوری اطلاعات هنرمندان را برعهده داشته است.

۱۳۷ تصویر از ۶۱ عکاس و هنرمند صاحب‌نام در این کتاب چاپ شده که راوی تاریخ عکاسی و تحولات آن از قرن نوزدهم تا اواسط نیمه دوم قرن بیستم میلادی است. در چینش تصاویر در کتاب، ترتیب زمانی خلق آثار رعایت شده تا سیر تحولات تاریخ عکاسی را بهتر برای مخاطبان عیان کند.

ویلیام فاکس تالبوت (درگذشته به سال ۱۸۷۷ دانشمند و مخترع انگلیسی پیشگام اکثر فرآیندهای سرنوشت ساز عکاسی بود. او در سال ۱۸۴۲ به خاطر کشفیاتش در عکاسی مدال رامفورد انجمن سلطنتی را به خود اختصاص داد. فرآیند نگاتیو / ‏‬ پوزیتیو او نهایتاً آینده عکاسی در قرن‌های نوزدهم و بیستم را رقم زد.)، من ری (هنرمند آمریکایی ساکن پاریس که در دو جنبش هنری دادائیسم و سوررئالیسم از شخصیت‌های شاخص و اثرگذار به شمار می‌رود)، لاسلو موهولی ناگی (از چهره‌های سرشناس تاریخ هنر، او نقاش و عکاس مجارستانی و از استادان مدرسه هنر و صنعت باهاوس بود)، اوژن آتژه، انسل آدامز (از چهره‌های اثرگذار در تاریخ عکاسی که از محبوب‌ترین عکاسان تاریخ عکاسی آمریکا و یکی از مفاخر ملی این کشور است)، دیوید هاکنی، ادوارد استایکن، آلفرد استیگلیتس، واکر اوانز، جری اولزمن، جان بالدساری، برند و هیلا بکر، فلیکس بنفیس، مارگارت بورک‌-وایت، اگوست ساندر، جولیا مارگارت کامرون، گیلبرت و جرج، نادار، ادوارد وستون، ویلیام وگمن، لوئیس هاین، میشل استوارت، سسیل بیتون، هربرت بایر، ادوارد روشا، ماکسیم دوکان (او نویسنده و از دوستان صمیمی گوستاو فلوبر بود. او از عکاسان پیشگام در زمینه عکاسی سیاحتی و عکاسی از آثار باستانی به شمار می‌رود)، ژان پاسکال صباح، هرمینه فرید، هنری پیچ رابینسون، گوردون ماتا – کلارک، اوا واتسون – شوتز، کارلتون واتکینز، آلفونس موچا، ادوارد کرتیس، لوئیس کارول (نویسنده ریاضی دان، منطق دان و عکاس سرشناس انگلیسی که بیشتر او را به خاطر نگارش رمان «آلیس در سرزمین عجایب می‌شناسیم)، ادوارد - دنیس بالدوس، مارسل بروتارس و بسیاری دیگر در زمره هنرمندانی هستند که آثارشان در کتاب چاپ شده است.

همانطور که اشاره شد آثار منتشر شده در این کتاب متعلق به گنجینه موزه هنرهای معاصر تهران است. این مجموعه که بخش عمده‌اش به همت خانم دانا استاین (هنرشناس آمریکایی) گردآوری شده، راوی تاریخ عکاسی و تحولات آن از هنری فاکس تالبوت، یکی از بنیان گذاران هنر عکاسی، تا اواسط نیمه دوم قرن بیستم است که آثاری از دوران مفهومی را نیز شامل می‌شود.

کار مهم دانا استاین

هم‌زمان با تأسیس موزه هنرهای معاصر تهران، تلاش شد تا گنجینه دائمی قابل قبولی از آثار هنرمندان مهم و تاریخ ساز قرن بیستم جهان فراهم شود. دانا استاین به همراه دیوید گالووی (دیگر هنرشناس و کیوریتور آمریکایی) عمده‌ترین نقش را برای انتخاب و خریداری آثار بر عهده گرفتند و این میان استاین به طور کامل بر بخش عکس متمرکز شد. او برای آنکه این مأموریت را به انجام برساند، شاید بهترین تدبیر را در این دید تا در محدوده رسانه‌ای که عمر تاریخی بیش و کم قابل تشخیصی دارد از آغاز آن شروع کند و تا هنرمندان هم زمان خود پیش بیاید. حاصل کار مجموعه‌ای شد مشتمل بر ۱۳۷ اثر چاپی معتبر (اورجینال) از ۶۱ عکاس و هنرمند صاحب نام تاریخ عکاسی جهان. (از مطلب مهدی مقیم نژاد بر این کتاب)

دانا استایی در راه گردآوری این گنجینه فارغ از تمامی مناسبات و ملاحظات پرشمار قابل پیش‌بینی برون متنی همچون مسائل فرهنگی، سیاسی، اقتصادی، اداری و غیره با دو مؤلفه درون متنی اساسی روبه‌رو بود: گزینش «هنرمندان» و گزینش «آثار هنرمندان». در مورد مؤلفه نخست استاین تلاش کرد تا سهم عکاسان قرن نوزدهم، نیمه اول قرن بیستم و نیمه دوم قرن بیستم (معاصرینش) را به جانب تعادل هدایت کند. از این بابت اگر از همپوشانی‌های ناگزیر تقویمی بگذریم، از هر دوره حدود بیست عکاس در این مجموعه حضور دارند.

هم‌زمان با تأسیس موزه هنرهای معاصر تهران، تلاش شد تا گنجینه دائمی قابل قبولی از آثار هنرمندان مهم و تاریخ ساز قرن بیستم جهان فراهم شود. دانا استاین به همراه دیوید گالووی عمده‌ترین نقش را برای انتخاب و خریداری آثار بر عهده گرفتند و این میان استاین به طور کامل بر بخش عکس متمرکز شد اما در مورد مؤلفه دوم، به نظر می‌رسد که استاین دشواری‌های بزرگ‌تری را پیش رو داشت: گزینش آثار قابل توجهی که هم نوع‌نمون و بازتاب دهنده روح کار یک عکاس باشد و هم واجد جایگاهی تثبیت شده در تاریخ عکاسی. از این بابت گرچه تمایل دانا استاین در تنوع موضوعات عکاسی (از پرتره گرفته تا طبیعت، چشم اندازهای شهری و روستایی مردم نگاری و معماری) و نیز تنوع در رویکردهای عکاسی (از عکاسی استودیویی، تجربی، انتزاعی تا آثار مستند اجتماعی عکاسی روایی، فتومونتاژ و سرانجام مفهومی) تا حد قابل استنادی به بار نشسته است، شاید بتوان کاستی‌هایی در این سیر تاریخی تشخیص داد.

به بیان دقیق‌تر، عکاسان و آثار قرن نوزدهمی این مجموعه همان‌هایی هستند که باید باشند: «هنری فاکس تالبوت و ترسیم فتورژنیک او از گیاهان»، «ماکسیم دوکان و تصاویر باستان شناسانه از خاورمیانه»، «لوئیس کارول و فرزندان خانواده لیدان»، «نادار و پرتره‌هایش»، «کارلتون واتکینر و آبشار ورنل»، «جولیا مارگارت کامرون و کاپیتان اسپیدی»، «ویلیام هنری جکسون و کوه صلیب مقدس» و در مواردی که آثار عکاسی از جمله مشهورترین و دیده شده‌ترین‌ها نیستند، باز هم به تمامی می‌توانند دنیای متن او را نمایندگی کنند؛ همچون «پرتره بومیان سرخ پوست آمریکا» در آثار ادوارد کرتیس و گرترود کازبیر، «پهلو گرفتن قایق هنری پیچ رابینسون»، «پرتره‌های فردریک اوانز» و دیگر موارد.

در مورد هنرمندان نیمه دوم قرن بیستم نیز بیش و کم همین روند برقرار است. از آثار هنرمندان این دوره، اگر از نمونه‌های نه چندان شاخص دیوید هاکنی و ادوارد روشا بگذریم، باقی موارد برآورنده توقع مخاطب از عکاسان یا هنرمندان مفهومی است که به نوعی از عکس در آثار خود بهره گرفتند: از جان بالدساری تا جری اولزمن، یان دیبتس، زوج بکرها، گروان الک، میشل استوارت، راجر وانش، ویلیام وگمن، گیلبرت و جرج و سایرین.

نمایشگاه‌های عکس‌های گنجینه موزه هنرهای معاصر تهران

بخشی از این عکس‌ها به انتخاب دانا استاین در نمایشگاهی با نام «عکاسی ابداعی: تاریخچه» در سال نخست فعالیت موزه به نمایش درآمد و گویا نخستین کتاب مجموعه آثار از این عکس‌ها نیز همزمان با این نمایشگاه منتشر شد. پس از آن به سال ۱۳۸۶ در نمایشگاه «چشم درون» به انتخاب سیف اله صمدیان تعدادی دیگر از عکس‌ها در گالری شماره ۹ در معرض دید عموم قرار گرفت.

فرزندان خانواده لیدل، عکس از لوئیس کارول (نویسنده کتاب آلیس در سرزمین عجایب) متعلق به گنجینه موزه هنرهای معاصر

اما کامل‌ترین دوره نمایش این عکس‌ها در سال ۱۳۹۰ اتفاق افتاد که تمام فضای موزه در اختیار این مجموعه به انتخاب افشین شاهرودی قرار گرفت و اکثر آثار به نمایش گذاشته شد.

در باب اهمیت کتاب «موزه هنرهای معاصر تهران: گزیده آثار عکس بین‌المللی»

اما چرا این عکس‌ها و انتشارشان در قالب کتاب اهمیت دارند؟ تا اوایل قرن بیستم، عکاسی قادر نبود خود را از زیر سلطه نقاشی خارج کند و به عنوان گونه‌ای مستقل به رسمیت شناخته شود. طبیعتاً تاریخ عکاسی در جایگاه رسانه‌ای هنری، پس از اولین دهه قرن بیستم آغاز و از این تاریخ به بعد، مراحل مهم اولیه در پیشرفت تکنیک‌های فتوگرافیک مشخص می‌شود. در قرن نوزدهم، فرایندهای تکنیکی عکاسی در حال پیشرفت و بهبود بودند و در نتیجه گرفتن عکس آسان‌تر و امکانات عکاسی گسترده‌تر شده بود. فرایندهای تکنیکی نقش مؤثری در آثار عکاسان ایفا می‌کردند و می‌توان آنها را سرفصل‌های مراحل تاریخ عکاسی در طول دهه‌های اولیه پس از اختراع به شمار آورد. اینجا دوران‌های مشخصی چون داگرئوتیپ، کالوتیپ و شیشه‌های کلودیون مرطوب اهمیت دارند.

حاصل تلاش‌های دانا استاین برای خریداری آثار عکاسان مجموعه‌ای شد مشتمل بر ۱۳۷ اثر چاپی معتبر (اورجینال) از ۶۱ عکاس و هنرمند صاحب نام تاریخ عکاسی جهان ژلاتین‌های برومور نقره حساس به نور را ریچارد لیچ مادوکس انگلیسی در سال ۱۸۷۱ ساخت که هنوز در کنار عکاسی دیجیتال از آن استفاده می‌شود. با این حال این روش در طول سالیان دراز دستخوش تغییرات و پیشرفت‌های زیادی شده است. یکی از عواملی که باعث پیدایش تفاوت آشکار میان عکاسی قرن نوزدهم و بیستم می‌شود، نیازهای تکنیکی است. عامل مهم دیگر تفاسیر مختلف اشخاص از رسانه عکاسی است. اگرچه در قرن نوزدهم نیز به عکاسی توجه می‌شد (دلیل این امر آنکه علاوه بر ژاک داگر و ژوزف نیسه فور نیپس، دست کم بیست نفر مستقل از یکدیگر پیرامی عکاسی و پیشرفت آن کار می‌کردند) با این وجود عکاسی، آن توجه عمومی را که سزاوارش بود کسب نکرد.

آن دوران عکاسی مقوله‌ای منتج از نقاشی تلقی می‌شد و علیرغم اینکه قرن نوزدهم چندین شخصیت بارز را در عرصه عکاسی خلاق عرضه کرد، حقیقتاً باید اذعان کرد که مانند امروز از عکاسان خاص و آفرینندگان تصاویر هنرمندانه قدردانی نمی‌شد.

عکس‌های گردآوری شده در این کتاب، از یک سو بر گرایش‌ها و مکاتب خاص هنری یعنی سبک‌های بنیادینی چون سوررئالیسم، انتزاع گرایی، پاپ‌آرت و رئالیسم که با عکاسی رقابت می‌کردند متکی است و از سوی دیگر به تکنیک‌های عکاسی نظیر طراحی فتوژنیک، فتوگرام، فتومونتاژ و سایر تجربیات فنون تاریکخانه می‌پردازد؛ چرا که شخصیت ویژه وابسته به عکاسی خود را ابراز کرده و به عنوان روند هنری ایجاد شده توسط فرایندهای فیزیکی - شیمیایی که عموماً بدون دخالت دست انجام می‌گیرند، پیشرفت حاصل کرده‌اند.

بخش ارزانقیمت کشتی، اثر آلفرد استیگلیس (درگذشته به سال ۱۹۴۶) از گنجینه موزه هنرهای معاصر

عکاسی خلاق، حتی بیش از سایر هنرها نسبت به گرایش‌های معاصر واکنش نشان داد و از این رو پیشرفت و توسعه آن در قرن بیستم از ساختارهای اجتماعی تأثیر پذیرفت. بیشتر دگرگونی‌های اجتماعی نه تنها به وضوح در انتخاب موضوع، بلکه در ادراک کلی هنرمند نیز انعکاس یافتند.

این حقیقت که عکاسی عمدتاً یک هنر بصری مبتنی بر درک مستقیم حسی است و نه ترفندی هنرمندانه، نمایانگر این معناست که مشخصات ویژه دیگری نیز دارد. این امر احتمالاً خبرگان هنر مدرن را متعجب نخواهد کرد که بسیاری از عکاسان تصاویری خلق کنند که اغلب و به طور هم زمان، بازتاب گرایش‌های هنری نوین، مختلف و کاملاً مستقل از یکدیگر باشند.

در تصاویر این کتاب، تأکید بر نمایاندن همین عامل اساسی است. بنابراین نباید در مورد تناقض کار عکاسان نگران بود. عکس‌های درج شده در این کتاب نشان می‌دهند که رسانه عکاسی با نقاشی کاملاً متفاوت است. توانایی عجیب عکاسی برای واکنش نشان دادن به موضوعات رایج نه تنها در مکتب رئالیسم اجتماعی که مستقیماً حوادث روزمره را ثبت می‌کند، بلکه در آن گونه تصاویر ایستایی که در آنها روحیه گرایش‌های مدرن به نحو مستقیم یا غیرمستقیم منعکس می‌شود آشکار است. بسیاری از عکاسان هم زمان نسبت به مسائلی که در ضمیر ناخودآگاه خود حس می‌کنند واکنش نشان می‌دهند و این امر با وظیفه عکاسی برای ثبت موضوعات معاصر همخوانی دارد.

اما میراث برجای مانده از تاریخ عکاسی جهان در موزه هنرهای معاصر تهران، ارزشمند، جاودانه و ستودنی است. شاید سهم کم ۱۳۷ اثر گنجینه عکاسی در قیاس با سه هزار اثر تجسمی و حدود چهارصد اثر مطلقاً شاخص، دیگر در رسانه‌های نقاشی، طراحی، چاپ و مجسمه کم فروغ به نظر برسد، اما به یاد داشته باشیم در آن روزگار سهم عکاسی نسبت به دیگر رسانه‌های هنرهای تجسمی در جهان نیز کم فروغ بود و سهم عکاسی ایران (به باور مهدی مقیم نژاد) کم فروغ‌تر. دانا استاین و موزه هنرهای معاصر تهران در سال‌هایی برای خلق گنجینه‌ای از آثار عکاسی هم فکر و همراه شدند که کمتر موزه معتبری در جهان به شکل مستقل به این رسانه می‌پرداخت. این مجموعه در شرایط کنونی توان آن را دارد تا با بضاعتی قانع کننده مخاطب ایرانی را به شکلی بی واسطه در تجربه‌ای جهانی سهیم کند.

برای مخاطب ایرانی قطعاً دل انگیز است که از نزدیک و بدون واسطه نخستین نمونه‌های هنر عکاسی در جهان از جمله آثار داگر، نادار، ویلیام فاکس تالبوت، انسل آدامز و… را ببیند. این گنجینه از هنر جهان که مالکیت آن در اختیار ایران است، باید حفظ شود.(فراموش نکنیم که بخشی از این عکس‌ها پرتره چهره‌های معروفی از تاریخ هنر و ادبیات جهان از جمله گرترود استاین و ژان کوکتو و دیگران است.) قطعاً در آینده نویسندگان تاریخ هنر و البته پژوهشگران اروپایی و آمریکایی نسل‌های آینده برای نگارش تاریخ خود نیاز به سفر به ایران و دیدن بی واسطه این عکس‌ها دارند. همچنین انتشار این عکس‌ها در اندازه بزرگ با تمام جزئیات آن می‌تواند کمکی باشد برای آن دسته از کسانی که امکان سفر به تهران و دیدن بدون واسطه این عکس‌های ارزشمند را ندارند. هرچند که به قول والتر بنیامین، اندیشمند سرشناس و اثرگذار آلمانی، اثر هنری در دوران تکثیر مکانیکی آن، قداست و هاله اساطیری و آئینی اثر هنری را از بین خواهد برد، اما به هر حال چاره‌ای از انتشار این آثار در قالب کتاب نیست.