به گزارش خبرنگار مهر، این نشست ظهر سه شنبه به همت قطب علمی شعرپژوهی فرهنگ عامه با همکاری مرکز نوآوری و کارآفرینی دانشگاه شیراز، مرکز پژوهش‌های زبان و ادبیات فارسی دانشگاه شیراز و انجمن ترویج زبان و ادبیات فارسی شعبه فارس و با حضور جمعی از ادب‌دوستان و پژوهشگران به صورت مجازی برگزار شد.
ابتدا ابوالقاسم اسماعیل‌پور مطلق نویسنده، اسطوره شناس و استاد دانشگاه شهید بهشتی درباره ضایعه پیش آمده گفت: از درگذشت زودهنگام دکتر ذوالفقاری خیلی متأثر شدم، او منشأ خدمات بسیار بالایی بود. ذوالفقاری از دوستان ادبی و فرهنگی من بود و خاطرات مشترک بسیاری با او داشتم، به‌خصوص هنگام تدریس در دانشگاه مطالعات بین‌المللی شانگهای که یک نیمسال تحصیلی در جوار و همسایگی یکدیگر زندگی کردیم و از نزدیک با آثار و اخلاق نیکوی او آشنا شدم.
وی گفت: فضیلت اول دکتر ذوالفقاری رأفت و مهربانی‌اش بود، او همیشه با مخاطبانش با مهر و رأفت بسیار برخورد می‌کرد و از نظر اخلاقی، نماد اخلاق و فرهنگ جامعه ما بود. از نظر پژوهشی نیز به گمانم ایشان جایگاه ممتازی در ادبیات و فرهنگ عامه دارد.
نام حسن ذوالفقاری با فولکلور و فرهنگ سنتی ایران گره خورده است
وی ادامه داد: نام او با فولکلور و فرهنگ سنتی ایران گره خورده است، زیرا عمده کارهای پژوهشی وآثار درخشانی که از خود باقی گذاشته، اعم از کتاب‌ها و مقالات پژوهشی، عمدتاً در حول و حوش ادبیات و فرهنگ عامه‌ی مردم ایران است. اگرچه در حوزه ادبیات فارسی هم که رشته تخصصی‌اش بود، آثار فاخری دارد مثلاً «فرهنگ بزرگ ضرب‌المثل‌های فارسی» و «داستان‌های امثال» که از نخستین کارهای او در حوزه ادب فارسی است.
اسماعیل‌پور مطلق بیان کرد: درخشش زنده‌یاد ذوالفقاری و آنچه از او، استاد ممتاز و پژوهشگر برجسته‌ای رقم می‌زند، به نظرم کار بر روی باورهای عامیانه مردم ایران است؛ بعد از بزرگانی مثل صادق هدایت که پیشتاز فولکلور و بنیان‌گذار فرهنگ عامه در ایران بود و ابوالقاسم انجوی شیرازی که به جایگاه بلندی در حوزه ادبیات فولکلور رسید، به تدوین و گردآوری و تحلیل ضرب‌المثل‌ها، سنت‌ها، اسطوره‌ها و افسانه‌های ایرانی پرداخت.
این استاد دانشگاه افزود: در واقع ذوالفقاری در عصر جدید، بخش تحلیلی را هم به فرهنگ عامه افزود، استادان پیشین بیشتر در تلاش گردآوری فرهنگ عامه بودند اما کاری که دکتر ذوالفقاری انجام داد، گام‌های بلندی در تحلیل فرهنگ عامه بود و این مهم را در مقالات تخصصی خود عرضه کرده است.
وی اضافه کرد: او کارهای تازه‌ای در حوزه ادبیات انجام داد مثلاً کتاب «ادبیات مکتب‌خانه‌ای در ایران» کار بسیار نویی بود. آخرین کارش «افسانه‌های پهلوانی ایران: معرفی و تحلیل شصت افسانه منظوم و منثور پهلوانی ادب فارسی» بود. داستان‌های اسطوره‌ای جزو کارهای ذوالفقاری بود. او تمامی داستان‌های متون فارسی کهن را از قرون اولیه اسلامی تا قرن‌ها بعد به شکل فرهنگنامه مبسوط و تفضلی ارائه کرده بود، می‌شود گفت در این کتاب چهار جلدی، کلیه داستان‌های پهلوانی ایران و قهرمانان ایرانی را از شاهنامه منثور و منظور تا نسخه‌های پهلوانی که در اقصی نقاط ایران هم در متون آمده و به شکل موردی در استانها کار شده بود، در یک مجموعه درخشان با همکاری دو تن از همکاران، گردآورده بود.
تأسیس گرایش ادب عامه در دسته زبان و ادبیات فارسی کار اساسی حسن ذوالفقاری
در ادامه نشست محمد جعفری قنواتی پژوهشگر و متخصص فرهنگ عامه در گرامی‌داشتِ یاد استاد ذواافقاری بیان کرد: یکی از کارهای اساسی ایشان تأسیس گرایش ادب عامه در دسته زبان و ادبیات فارسی بود. در نوشتن طرح و سرفصل‌ها و ارائه به وزارتخانه علوم نقشی اساسی داشت. او با پیگیری‌های مداوم خود توانست این طرح را در وزارتخانه به تصویب برساند.
وی بیان کرد: کار اساسی دیگر او تأسیس نشریه فرهنگ و ادب عامه در دانشگاه تربیت مدرس بود. این نشریه ابتدا به صورت دوفصلنامه منتشر می‌شد اما پس از مدتی به فصلنامه و امروزه به دو ماهنامه تبدیل شده است. این نشریه که تنها نشریه تخصصی دانشگاهی در حوزه‌ی فولکلور است، از سوی پژوهشگران فولکلور با استقبال فراوان روبه‌رو شد کار با اهمیت دیگر او برگزاری مرتب همایش‌های تخصصی فرهنگ و ادب عامه به فاصله‌ی دو سال یک‌بار بود نخستین این همایش‌ها در دانشگاه رفسنجان و آخرین آن‌ها در دانشگاه گلستان برگزار شد. بی‌هیچ گمان اگر پیگیری‌های وی نبود این همایش‌ها برگزار نمی‌شد.
در ادامه این نشست مدیر قطب علمی شعرپژوهی دانشگاه شیراز، ضمن ایراد سخنانی در ستایش و سوگ ذوالفقاری، به معرفی و رونمایی از کتاب‌هایی که به همت پیگیری‌های وی به چاپ رسیده بود، پرداخت.
کاووس حسن‌لی عنوان کرد: کارنامه‌ی ادبی مردم ایران یکی از درخشان‌ترین و افتخارانگیزترین کارنامه‌های فرهنگی مردم جهان است. در این کارنامه آثاری وجود دارد که از غنی‌ترین گنجینه‌های فرهنگ و تمدن بشری‌ست.
وی با اشاره به اینکه ایران خوشبختانه سخن‌سرایان نام‌آور کم ندارد، بیان کرد: بازشناسی این گنجینه‌های گرانقدر و معرفی شایسته‌ی آن‌ها به نسل امروز در سطح ملی و بین‌المللی، از ضرورت‌های مسلم فرهنگی است. اما موضوع مهم دیگری که همواره باید در کانون توجه تصمیم‌سازان و تصمیم‌گیران فرهنگی باشد، این است که ادبیات ایران تنها به همین ادبیات رسمی محدود نمی‌شود.
این استاد دانشگاه شیراز بیان کرد: ادبیات رسمی گذشته ما با همه‌ی ارزش‌های انکارناپذیرش، ادبیاتی نخبه‌گرا بوده و به دلیل همین نخبه‌گرایی و رسمیتی که داشته، ادبیاتی فاخر، فخیم و مزیّن بوده است.
حسن لی ادامه داد: متون ادبی هرچه فاخرتر، فخیم‌تر و مزیّن‌تر می‌شده، ارزشمندتر به‌شمار می‌آمده، اما بخشی دیگر از ادبیات ما ادبیاتی است غیر رسمی که از دل توده‌های مردم جوشیده و در بند تزئین و تکلف نبوده است. این بخش از ادبیات، در طول تاریخ، به بهانه‌ی غیررسمی بودن، همواره به حاشیه رانده می‌شده و از کانون توجه بسیاری از سخن‌سنجان بیرون می‌رفته است.
وی گفت: آثاری که از گذشتگان بازمانده و امروز، به نام آثار ادب عامه شناخته می‌شود، برآیندِ ذهنِ جمعیِ مردمی است که در زمان‌ها و شرایط گوناگون تاریخی، فرهنگی و اجتماعی زیسته‌اند. فرآیند تولید تدریجی این آثار به گونه‌ای‌ست که در دوره‌های مختلف از صافی‌های گوناگون گذشته و دیگرگونی‌های ناگزیر یافته است.
ادبیات آیینه‌ای برای بازنمایی بخش‌هایی از زندگی گذشتگان
این استاد دانشگاه شیراز افزود: اگر ادبیات را آیینه‌ای برای بازنمایی بخش‌هایی از زندگی گذشتگان بدانیم، ادب عامه آیینه‌ای زلال‌تر، روشن‌تر و شفاف‌تر است؛ چون فرهنگِ عامه بسیاری از ناگزیری‌های فرهنگ رسمی را نداشته و کمتر گرفتار سانسور شده است.
وی ادامه داد: رسانه‌های رسمی هم در سراسر جهان در اختیار قدرت‌های رسمی هستند و عموماً مخاطبان خود را به سمت فرهنگ رسمی هدایت می‌کنند. همان‌طور که فرهنگ‌های چیره جهانی فرهنگ کشورهای ضعیف‌تر را می‌مکند، می‌بلعند و می‌خواهند همه چیز را به شکل دل‌خواهِ خودشان درآورند، فرهنگ‌های رسمی و چیره‌ی کشورها هم به سهم خود در حال فرو بلعیدن فرهنگ‌های مناطق گوناگون آن کشورها هستند. فرهنگ رسمی، چیره و غالبِ کشور ما هم هر روز به شکلی فزاینده – پنهان و آشکار- خرده‌فرهنگ‌های ارزشمند را فرو می‌بلعد و نابود می‌کند تا همه چیز به شکلی یکسان و کسالت‌آور درآید. این حذف، سانسور و انهدام روزبه‌روز بیشتر و بیشتر می‌شود. این همه آئین‌های گونه‌گون بومی، این همه موسیقی‌های متنوع قومی و این همه هنرهای برانگیزاننده‌ی محلی، روز به روز بی‌رمق‌تر و رنگ‌پریده‌تر از دیروز می‌شوند.
حسن لی بیان کرد: گردآوری، بازشناسی و بررسی علمی بومی‌سروده‌های گذشته، یعنی توجه به سرمایه‌های ملی که از پیشینیان بازمانده. فرهنگ و ادب عامه میراثی ارزشمند است که از گذشتگان به ما رسیده. این میراث گرانمایه را نباید مثل فرزندان ناخلف خانواده‌ای ثروتمند به بر باد داد و به فراموشی سپرد.
وی عنوان کرد: به همین منظور در سال ۱۳۹۶ طرح «شعرپژوهی فرهنگ عامه» در قالب طرحِ قطب علمی، در بخش زبان و ادبیات فارسی دانشگاه شیراز نوشته شد و با پیگیری‌هایی که انجام گرفت، به تصویب وزارت علوم، تحقیقات و فناوری رسید زنده‌یاد دکتر ذوالفقاری از همان آغاز در همه‌ی امور پابه‌پای ما این مسیر را آمدند و در بسیاری از اوقات راهنما و پشتیبان مؤثری بودند. یکی از برنامه‌های قطب، بازشناسی بومی‌سروده‌های ایران است. هدف از این برنامه کمک به تدوین، تألیف و انتشار سلسله‌کتاب‌هایی با موضوع بومی‌سروده‌های مناطق و اقوام ایرانی است.
وی گفت: این مجموعه با همکاری پژوهشگران گرامی ادب عامه در سراسر کشور سامان می‌یابد و شامل کتاب‌هایی‌ست که با هدف معرفی شعر عامه ایران و با روشی علمی و نسبتاً هماهنگ (بر اساس شیوه‌نامه) تدوین می‌شوند. در هر کدام از کتاب‌های این مجموعه بومی‌سروده‌های یک منطقه، یک استان و یا یک قوم، به صورت توصیفی، طبقه‌بندی و گونه‌شناسی می‌شوند و یا گونه‌ای شاخص از بومی‌سروده‌ها در یک بررسی همه‌جانبه بازشناسی می‌گردند.
این استاد دانشگاه شیراز اضافه کرد: پیش‌بینی شده به همراه هر کتاب یک لوح فشرده نیز منتشر شود تا شیوه‌ی خوانش و اجرای این سروده‌ها بهتر نشان داده شود. کتاب‌هایی که امروز رونمایی می‌شود از همین مجموعه است. خانم‌ها راضیه رستمی و دکتر مینا مساعد و آقایان: دکتر بهرام‌پور و دکتر جمالیان‌زاده از پژوهشگرانی هستند که امروز کتاب‌هایشان رونمایی می‌شود.
هم زمان با رونمایی مجازی از این چهار عنوان کتاب، مجید شمس‌الدین مدیر نشر خاموش به عنوان آخرین مهمان سخنرانی کرد.
در ادامه نشست مؤلفان برزو جمالیان‌زاده، دکتر مینا مساعد و غلامرضا بهرام‌پور درباره‌ی کتاب‌هایشان صحبت کردند.
نظر شما