دریای خزر در حال بزرگ شدن است!

به گزارش خبرنگار مهر، دریای خزر از گذشته تا کنون به لحاظ اقتصادی، زیست محیطی و سیاسی اهمیت ویژه داشته است، این اهمیت در دهه‌های اخیر ضریب فراوان یافته است. روز خزر درواقع برای یادآوری این نعمت بی بدیل و بررسی ارزش‌های آن است. امسال نیز گرامیداشت این روز چندان بازتابی نداشت.

برای بازخوانی اهمیت این دریا و این روز، به سراغ سیدمحمد مجابی کارشناس حوزه کشاورزی و محیط زیست رفتیم که در زیر مشروح این گزارش را می‌خوانید.

چه خصوصیاتی خزر را در جایگاه ویژه ای در معادلات زیست محیطی و حتی سیاسی جهان قرار داده است؟

خزر بزرگ‌ترین دریاچه جهان به لحاظ ارزش‌های زیست‌محیطی، از دیدگاه ملی، منطقه‌ای و حتی جهانی است. دریای خزر با وسعت ۴۳۶ هزار کیلومتر مربع بزرگترین دریاچه جهان است و طول پیرامون آن به ۷ هزار کیلومتر می‌رسد.

این دریاچه از نظر تنوع زیستی بسیار غنی است و حدود ۴۰۰ گونه آبزی، بومی در آن وجود دارد. ماهیان خاویاری از مهم‌ترین آنها می‌باشند. علاوه بر منابع زنده، این دریا پس از خلیج فارس و سیبری، به لحاظ ذخایر نفت و گاز موجود در ساحل و زیربستر در مقام سوم قرار دارد. خزر برای حدود ۱۱ میلیون سکنه حاشیه خود، هزاران فرصت شغلی ایجاد کرده است و منبع اصلی درآمد محسوب می‌شود.

اما به نظر می‌رسد حال خزر خوب نباشد! چه نامهربانی هایی دریای زیبا را این طور غمگین ساخته است؟!

اگر دریای خزر غمگین است به خاطر چالش‌های زیست محیطی است که پهنه آبی دریای خزر با آن مواجه است.

نخست به دلیل تأثیرپذیری از آلودگی‌های مختلف که بخش‌هایی از آن منشأ خشکی دارد و در اثر فعالیت‌های رو به گسترش نفتی (اکتشاف، استخراج، حمل و نقل و پالایش) در محیط دریایی و سواحل آن می‌باشد، در طول دهه‌های اخیر روند زیست‌محیطی نگران‌کننده‌ای داشته است. به دلیل نبود چارچوب حقوقی جامع و به موازات آن عدم تعهد لازم کشورهای ذی‌نفع برای رعایت مسائل زیست‌محیطی و بهره‌برداری مطلوب از منابع زیستی این دریا، اعمال تدابیر زیست‌محیطی به خوبی امکان‌پذیر نبود. نمونه بارز آن ورود آلاینده‌ها اعم از نفتی، صنعتی و کشاورزی به این پهنه آبی و تخریب سواحل و زیستگاه‌هاست.

آیا این آلاینده‌ها مروارید خزر یعنی خاویار را با مشکل مواجه نکرده است؟

اتفاقاً چرا! این آلاینده‌ها باعث کاهش شدید ذخایر ماهیان خاویاری در سال‌های اخیر و هجوم گونه‌ی بیگانه و مضر شانه‌دار شده است.

آیا نباید مردم را متوجه این نگرانی‌ها کرد؟ مثلاً با تورهای گردشگری مردم را با واقعیت خزر آشنا کرد؟

این کار با هدف روشنگری مفید است. اما به طور کلی افزایش میزان استفاده در قالب فعالیت‌های گردشگری ساحلی بدون توجه به توان سرزمین Land Capability و ظرفیت برد Carrying Capacity و اثرات محیط زیستی EIA و افزایش جمعیت در سکونتگاه‌های نوار ساحلی خزر که منجر به افزایش برداشت از منابع و ذخایر خشکی و دریایی و تخریب آنها می‌شود،

از دیگر چالش‌های جدی خزر تغییر کاربری اراضی، شکار و صید غیرمجاز پرندگان و آبزیان و برداشت بی رویه شن و ماسه از ساحل دریا و رودخانه‌ها است که موجب افزایش میزان فرسایش ساحلی شده است.

چطور شد یک روز هم به نام خواهر شمالی خلیج یعنی دریای خزر نامیده شد؟

اتفاقاً این روز بین المللی است و مربوط به کنواسیون تهران است. با توجه به بحرانی بودن وضعیت زیست‌محیطی دریای خزر، ضرورت استفاده از یک اهرم قانونی در قالب یک کنوانسیون منطقه‌ای برای حفاظت از محیط زیست دریای خزر ضروری بود.

در سال ۱۹۹۵ پنج کشور حاشیه دریای خزر (آذربایجان، ایران، قزاقستان، روسیه و ترکمنستان) برای جلوگیری از تخریب بیشتر محیط زیست این پهنه ابی و نجات آن، در مورد اجرای برنامه‌ای بدین منظور تحت عنوان برنامه محیط زیست دریای خزر (CEP) به توافق رسیدند.

سپس تلاش‌هایی از سال ۱۳۷۵ با برگزاری اجلاس منطقه‌ای در ژنو شروع و تا آبان ماه سال ۱۳۸۲ تداوم پیدا کرد. نتیجه این اقدامات تدوین یک چارچوب حقوقی زیست محیطی به منظور ایجاد تعهدات برای کشورهای ساحلی بود که این سند تحت عنوان «کنوانسیون حفاظت از محیط زیست دریایی دریای خزر» در ۱۳ آبان ماه سال ۱۳۸۲ (۴ نوامبر ۲۰۰۳) به امضا وزرای محیط زیست و نمایندگان تام الاختیار کشورهای ساحلی دریای خزر در تهران رسید و عنوان «کنوانسیون تهران» را نیز کسب کرد.

این کنوانسیون نهایتاً در تاریخ ۲۱ مردادماه ۱۳۸۵ لازم الاجرا گردید و از آن به بعد این روز بعنوان «روز دریای خزر» نامیده شد و به همین مناسبت هر ساله مراسم بزرگداشت این روز در کشورهای عضو این کنوانسیون برگزار می‌گردد.

جالب است! پس چرا این روز در سکوت برگزار شد؟ کنوانسیون تهران چه تعهداتی برای این کشورها ایجاد کرده است؟

این رسانه‌ها هستند که به وقایع ضریب می‌دهند و همین که شما به این موضوع پرداخته اید یعنی در سکوت هم نگذشته است! اما در پاسخ به سوال دوم شما بر اساس این کنوانسیون کشورهای ساحلی منطقه برای حفظ محیط زیست دریای خزر در زمینه جلوگیری، کاهش و کنترل آلودگی، جلوگیری از ورود، کنترل و از بین بردن گونه‌های مهاجم، موارد اضطراری زیست محیطی، حفاظت و نگهداری و احیای منابع زنده دریایی، مدیریت مناطق ساحلی، نوسانات سطح آب دریای خزر، ارزیابی زیست محیطی، پایش، تحقیق و توسعه، تبادل و دسترسی به اطلاعات و سایر موارد همکاری خواهند نمود. بدین ترتیب با داشتن چارچوب حقوقی مورد قبول کشورهای حاشیه خزر و سازمان‌های بین المللی، امکان اجرای ضوابط و مقررارت پیش بینی شده میسر خواهد بود.

آیا این توافقات کاغذی است یا اجرایی هم شده است؟

بله با تفاوت‌هایی در مجموع در حال پیگیری است و حتی طی سالیان گذشته زیرمجموعه کنوانسیون تهران، ۴ پروتکل الحاقی توسط دبیرخانه موقت کنوانسیون، برنامه محیط زیست سازمان ملل و کشورهای عضو کنوانسیون تهیه شده است.

یکی از مهمترین پروتکل‌های الحاقی به کنوانسیون تهران، پروتکل «آمادگی، واکنش و همکاری منطقه‌ای در مبارزه با سوانح آلودگی نفتی» است. این پروتکل به نحوه مقابله با آلودگی‌های نفتی که در اثر سوانح دریایی ممکن است در دریای خزر روی دهند می‌پردازد.

خب آلودگی در مبارزه با سوانح آلودگی نفتی شاید دغدغه اول دریای خزر نباشد. برای سایر آلودگی‌ها فکری شده است؟

آلودگی نفتی اتفاقاً در دریای خزر تهدیدی جدی است اما در عین حال در چهارمین کنفرانس کشورهای عضو کنوانسیون تهران در تاریخ ۲۰ الی ۲۲ آذرماه ۱۳۹۱ متن پروتکل «حفاظت از دریای خزر در برابر آلودگی‌های ناشی از منابع و فعالیت‌های مستقر در خشکی» هم مورد تصویب کلیه کشورهای عضو قرار گرفت. این پروتکل به کاهش آلودگی دریای خزر ناشی از منابع مستقر در خشکی می‌پردازد. ورود چنین آلودگی‌هایی به دریا عمدتاً از طریق رودخانه‌ها صورت می‌گیرد.

انگار گفتید چهار پروتکل؟! پروتکل‌های دیگر چه هستند؟

بله! در پنجمین کنفرانس کشورهای عضو کنوانسیون تهران که در اردیبهشت ماه ۱۳۹۳ در ترکمنستان برگزار شد پروتکل «حفاظت تنوع زیستی» تهیه گردید. این پروتکل به حفاظت از تنوع زیستی دریای خزر با تاکید بر حفاظت گونه‌ای و همچنین حفاظت از زیست گاه‌ها می‌پردازد.

پروتکل نهایی در خصوص «ارزیابی اثرات زیست محیطی فرامرزی» است که کشورهای عضو، متعهد می‌گردند تا پیش از اجرای طرح‌های بزرگ که احتمال دارد اثرات سو فرامرزی برای سایر کشورها در منطقه دریای خزر ایجاد کنند، مطالعات ارزیابی اثرات زیست محیطی انجام داده و گزارش آن را به دبیرخانه کنوانسیون و کشورهای عضو درخواست کننده ارائه دهند. این پروتکل هنوز تحت بررسی کارشناسی توسط کشورهای منطقه قرار دارد.

دریاچه ارومیه مانند قوی زیبایی که حمیدی شیرازی سروده بود کم کم دارد می میرد. البته نه به آن شکوه بلکه خیلی تلخ و سخت! آیا چنین نگرانی برای دریای خزر وجود ندارد؟

اتفاقاً ماجرا برعکس است و خزر در حال رشد است! مساحت این دریا در اوایل قرن بیستم ۴۲۰ هزار کیلومتر مربع بود. بین سال‌های ۱۹۳۰ تا ۱۹۴۱ میلادی (۱۳۰۹ تا ۱۳۲۰ خورشیدی) و ۱۹۷۰ تا ۱۹۷۷ (۱۳۴۹ تا ۱۳۵۶) سطح آب با سرعت بیش از ۱۶ سانتی‌متر در سال عقب‌نشینی کرد؛ زیرا برداشت آب از رودخانه‌های تغذیه‌کننده دریا بسیار زیاد بود و آب ورودی نمی‌توانست حجم تبخیری را جایگزین کند.

از سال ۱۹۷۸ تا ۱۹۹۴ میلادی (۱۳۵۷ تا ۱۳۷۳ خورشیدی) سطح آب دوباره سریعاً رو به رشد گذاشت و ارتفاع آب سالانه بین ۵ تا ۴۰ سانتی‌متر بالا آمد، بطوری‌که آب بین ۵ تا ۲۵ کیلومتر به داخل خشکی نفوذ کرد و دو میلیون هکتار زمین نویافته زیر آب رفت.

این خبر خوبی است! یعنی حجم آب افزایش می‌یابد؟ با این خشک سالی‌ها چطور ممکن است؟

بله، امروزه سطح آب هنوز در حال رشد است ولی دانشمندان، علت آن را نه رشد حجم آب بلکه رشد زمین دریا می‌دانند. یکی از این دانشمندان به نام تیتارنکو تخمین می‌زند که این رشد تا ۲۰۰ سال آینده ادامه خواهد داشت و احتمال دارد تا نیمه دوم قرن بیست و یکم سطح آب ۴۰ متر رشد کند. این امر کشورهای ساحلی را برآن داشته که کمتر در نزدیکی ساحل دریا سرمایه‌گذاری کنند. ایجاد صنایع استخراج نفت، گاز و پتروشیمی کنار این دریا ریسک بزرگی محسوب می‌شود.

نکات مهمی را اشاره فرمودید. آیا مسائل سیاسی سالهای اخیر در حفظ و نگهداری دریای خزر اثر منفی ندارد؟

پاسخ این سوال روشن است! اما همه باید بدانند نامهربانی با طبیعت به خودمان بر می‌گردد. دریای خزر موهبتی بی نظیر و گنجینه با ارزشی است. البته ایران در نگهداری از این سرمایه الهی پیشتاز است و همکاری کشورهای دیگر هم با تفاوت‌هایی در حال گسترش است.