رکود فعالیت فضایی در دولت روحانی/ سیاسی کاری‌ها مانع کار شد!

خبرگزاری مهر، گروه سیاست- هادی رضایی: ماهواره ایرانی «خیام» که صبح سه شنبه ۱۸ مردادماه در یک همکاری مشترک با کشور روسیه، از ایستگاه فضایی با ماهواره‌بر سایوز از پایگاه بایکونور قزاقستان، با موفقیت به مدار ۵۰۰ کیلومتری زمین پرتاب شد، آخرین اقدام دولت سیزدهم در حوزه هوایی است، البته دومین پرتاب ماهواره بر ذوالجناح توسط دانشمندان سازمان فضایی وزارت دفاع به منظور اهداف تحقیقاتی از پیش تعیین شده، نیز در روزهای ابتدایی تیر ماه امسال از پایگاه فضایی سمنان انجام شد.

سخنگوی فضایی وزارت دفاع درباره این خبر، گفت: این ماهواره برِ سه مرحله‌ای از نظر ویژگی‌های فنی، قابل رقابت با ماهواره برهای روز دنیا است که دارای دو مرحله پیشرانش جامد و یک مرحله با پیشرانش مایع است.

وی با بیان اینکه پرتاب ماهواره بر ذوالجناح با هدف زیرمداری انجام گرفته است، تصریح کرد: به حول قوه الهی مرحله سوم توسعه این ماهواره برِ ترکیبی با بهره گیری از اطلاعات حاصل از این پرتاب آغاز شده است.

سخنگوی فضایی وزارت دفاع در دی ماه ۱۴۰۰ اعلام کرده بود: سه محموله تحقیقاتی به صورت همزمان به ارتفاع ۴۷۰ کیلومتری و با سرعت ۷۳۵۰ متر بر ثانیه پرتاب و «محقق» شده است.

نگاه به عملکرد دولت سیزدهم در حوزه فضایی در یک سال گذشته نشان عزم جدی و راسخ مسئولان برای دست یابی به هداف از پیش تعیین شده در حوزه فضایی دارد.

رکود فعالیت فضایی در دولت روحانی

دولت حسن روحانی در حالی دوران ۸ ساله خود را پشت سر گذاشت که انتقادهای زیادی به رویکرد و عملکرد دولت او در حوزه فضایی مطرح شد! اگر چه صنعت فضایی ایران به جز فعالیت در عرصه ساخت ماهواره، ایستگاه زمینی کنترل، ماهواره‌برها و ایستگاه پرتاب، در عرصه کاوشگرهای فضایی و ارسال موجود زنده به فضا نیز فعال بوده است، اما با مشکلاتی روبرو بوده که بخشی از این مشکلات و عقب ماندگی‌ها مرتبط به بخش پرتاب ماهواره در برنامه فضایی کشور است.

دلایل متعددی را می‌توان موجب رکود در حوزه فضایی کشورمان دانست که به اعتقاد برخی کارشناسان تنزل جایگاه سازمان فضایی ایران در دولتِ حسن روحانی و قرار گرفتن این سازمان حساس و راهبردی زیر نظر وزارت ارتباطات مهمترین دلیل این رکود و عقب ماندگی در حوزه است. با تنزل جایگاه سازمان، شاهد توقف رشد فناوری و سکون معنادار صنعت فضایی کشورمان بودیم که موجبات ناامیدی و قهر دانشمندان و فعالان این صنعت شد.

مسلماً جایگاه این سازمان، هم‌وزن ظرفیت‌های راهبردی کشورمان، نه در حوزه نیروی انسانی و نه در حوزه توسعه کمّی و کیفیِ این فناوری نیست؛ چه‌بسا با قرار گرفتن این سازمان ذیل یک وزارتخانه، تمام اهداف و برنامه‌های این مجموعه در مأموریت مخابراتی و برنامه‌های این وزارتخانه تعریف شد و سایر کاربری‌های این صنعت مغفول ماند و زمینه عدم توسعه همه‌جانبه این تکنولوژی راهبردی فراهم شد.

اهدافی که تحقق پیدا نکرد

بر اساس اهداف تعیین شده در سند نقشه جامع علمی کشور مصوب دی ماه ۱۳۸۹ و نیز سند جامع توسعه هوافضای کشور مصوب دی ماه ۱۳۹۱ که اندکی پس از ورود جدی کشور به عرصه پرتاب ماهواره‌ها و تکمیل چرخه فناوری فضایی به تصویب شورای عالی انقلاب فرهنگی رسید، قرار شد تا توانایی کامل پرتاب و به کارگیری ماهواره در ۴ مدار طی ۴ گام تثبیت شود. هدف نهایی در سند مذکور، به کارگیری ماهواره‌های سنجشی با دقت بهتر از ۱۰ متر و ماهواره مخابراتی در مدار زمین‌آهنگ است.

در گام اول، مدار ۲۵۰ در ۳۷۵ کیلومتر بیضوی به عنوان مداری برای گام اثبات فناوری و اثبات قابلیت در نظر گرفته شد. چهار پرتاب موفق ماهواره‌های «امید»، «رصد -۱»، «نوید علم و صنعت» و «فجر» با «ماهواره‌بر سفیر -۱» برای اجرای گام اول صورت گرفت. حداقل به همین تعداد پرتاب ناموفق نیز توسط «سفیر -۱» ثبت شد که تعدادی در دولت دهم و تعدادی در دو دولت تدبیر و امید طی ۸ سال رخ داد.

ماهواره‌بر سفیر -۱ روی سکوی پرتاب در کویر سمنان

در سند مذکور، در گام دوم مدار ۵۰۰ کیلومتر دایروی با ماهواره‌بر «سیمرغ» (سفیر -۲) تعریف شد و برای آن، ماهواره‌های مختلفی از جمله «طلوع»، «پیام، ظفر»، «پارس -۱» و «ناهید -۲» در نظر گرفته شدند.

طبق برنامه، گام دوم باید تا سال ۱۴۰۰ دستیابی به این مدار تثبیت می‌شد. منظور از تثبیت، تزریق موفق ماهواره‌ها در این مدار و بهره‌برداری عملیاتی از آنها و نیز بررسی نتایج و تعیین اصلاحیه‌های مورد نیاز در ماهواره‌بر و ماهواره‌ها و تکرار آنهاست تا اطمینان از توانمندی عملی در مدار مذکور برای کلیه اجزای چرخه فناوری فضایی حاصل شود.

این در حالی‌ست که با شروع پرتاب‌های ماهواره‌بر «سیمرغ» از سال ۱۳۹۶ و به قولی از ۱۳۹۵ تاکنون، موفقیت کاملی حاصل نشده، هرچند که در هر پرتاب نسبت به پرتاب قبلی، روند بهبود درصد موفقیت کاملاً مشهود است.

بر اساس پیش بینی‌ها گام سوم برای تحقق اهداف سند توسعه هوافضا، مدار ۱۰۰۰ کیلومتری سنکرون یا هماهنگ با خورشید بود. برای مدارهای بالاتر از ۶۰۰ کیلومتر، ماهواره‌های نسبتاً سنگین با جرم بیش از ۵۰۰ کیلوگرم یا ماهواره‌هایی سنگین‌تر با جرم ۱۰۰۰ کیلوگرم در نظر گرفته شده است.

طبق گفته‌های مسئولان فضایی کشور در سال‌های اخیر، برنامه پرتاب‌های این مدار باید از سال ۱۴۰۰ وارد مراحل آزمایشی شده و تا سال ۱۴۰۲ الی ۱۴۰۴ این مدار نیز تثبیت شود. ماهواره‌بر در نظر گرفته شده برای این مدار «سریر» نام دارد که به گفته مسئولین، فناوری‌های اصلی آن تحقق یافته و مراحل ساخت آن در حال شروع است.

گام چهارم و نهایی برای رسیدن به قابلیت بهره‌برداری کامل از فناوری فضایی، تزریق ماهواره‌های کاربردی در مدار ۳۶۰۰۰ کیلومتر است که براساس اسناد بالا دستی باید در سال ۱۴۰۷ تثبیت شود. «ماهواره ملی مخابراتی» نیز به عنوان هدف نهایی و بزرگ صنعت فضایی کشور در این مدار قرار خواهد گرفت.

برای رسیدن به مدار زمین‌آهنگ ۳۶۰۰۰ کیلومتری، نقشه راهی طراحی شده که طی آن، ابتدا ماهواره در GTO که یک مدار ترنسفورمیش اوربیت است، تزریق می‌شود. محموله ابتدا در ارتفاع پایین این مدار قرار می‌گیرد و وقتی در طی مسیر عادی مداری خود به ارتفاع نهایی رسید، بوسیله بلوک‌های انتقال مداری، از این مدار بیضوی به مدار دایروی ۳۶۰۰۰ کیلومتری می‌رود.

گفتنی است، تاریخ‌های گفته شده در مورد گام‌های سوم و چهارم، بر اساس گفته‌های مسئولان برنامه فضایی کشور در سال‌های اخیر است والا زمان‌بندی مد نظر مسئولان در زمان تصویب سند ملی توسعه هوافضا که قبل از دولت تدبیر و امید صورت گرفته، بسیار متفاوت بوده است.

طبق برنامه قبلی، ایران باید تا سال ۱۳۹۷ دو نمونه بعدی از ماهواره‌بر «سیمرغ» را نیز آزمایش می‌کرد که اولین نمونه آن یعنی «سپهر» باید توان تزریق محموله ۷۰۰ کیلوگرمی در مدار ۱۰۰۰ کیلومتری را داشته باشد.

در واقع برنامه‌ریزی کلان کشور به این شکل بود که بعد از «سفیر» و «سیمرغ» -که توان آنها به مدار «لئو» یا ارتفاع پایین محدود می‌شود- یک ماهواره‌بر دیگر بر اساس «سیمرغ» برای این مجموعه مدار طراحی شود (سپهر).

ماهواره‌بر «سپهر» برای اولین بار در ۲۱ بهمن ۱۳۹۱ توسط سردار فرحی رئیس وقت سازمان صنایع هوافضای وزارت دفاع به عنوان نسل بعدی خانواده «سفیر» یعنی «سفیر -۳» معرفی شد که توان تزریق محموله ۷۰۰ کیلوگرمی در مدار ۱۰۰۰ کیلومتری را دارد.

ماهواره‌بر سیمرغ در پایگاه امام خمینی (ره)

ماهواره‌بر دیگر توسط سازمان فضایی ایران در ۱۴ بهمن ۱۳۹۱ به نام «ققنوس» معرفی شد. این ماهواره‌بر بار دیگر در ۱۷ فروردین ۹۲ به عنوان یک ماهواره‌بر از نسل‌های بعد از «سیمرغ» معرفی شد.

سرپرست اسبق سازمان فضایی در ۱۳ اسفند ۹۱ در گفتگویی نام ماهواره‌بر دیگر را نیز اعلام کرد. وی گفت: «در قدم دوم که در سال ۱۳۹۶ محقق خواهد شد، ماهواره ایران‌ست -۲ را به فضا پرتاب خواهیم کرد، که مأموریت آن تثبیت فناوری‌ها و سامانه‌ها و انجام آزمایشی ماهواره اصلی ژئو خواهد بود. این ماهواره توسط ماهواره‌بر «سریر» که بعد از ماهواره‌بر سیمرغ طی ۴ سال آینده توسعه خواهد یافت به فضا پرتاب خواهد شد.»

رئیس وقت پژوهشگاه فضایی ایران نیز در ۱۷ آذر ۱۳۹۲ اعلام کرد: از ماهواره‌بر فوق سنگین به نام «سریر» در سال ۱۳۹۴ بهره برداری می‌شود.

طبق گفته‌های فوق، «سپهر» و «سریر» دو نسل بعد از «سیمرغ» بودند که باید تا سال ۱۳۹۴ حداقل پرتاب آزمایشی بدون محموله خود را انجام می‌دادند تا بتوانند به موقع و طبق برنامه در سال ۱۳۹۶ ماهواره‌های خود را با موفقیت در مدار تزریق کنند؛ موضوعی که امروز یک رویایی برباد رفته است و اعتبارات و بودجه لازم برای دست یابی به این هدف تخصیص نیافت.

فتح الله امی رئیس پژوهشگاه هوافضای وزارت علوم نیز در این خصوص، گفت: تا آبان ۱۳۹۵ کمتر از ۱۰ درصد اهداف سند جامع توسعه هوافضای کشور محقق شده در حالی که زمان تحقق کامل سند، سال ۱۴۰۴ تعیین شده بود که امروز مشخص است رسیدن به این چشم انداز با نگاه واقع بینانه دست یافتنی نیست.

وی تصریح کرد: «به دلیل عدم تخصیص اعتبارات، فعالیت‌های فضایی ایران متوقف شده است.»

این درحالی است که مصاحبه معاون وقت وزیر دفاع در ۵ شهریور ۱۳۹۱ نشان می‌داد در آن مقطع برنامه فضایی ایران از زمان‌بندی خود جلوتر نیز بوده است.

در مصاحبه محمد اسلامی اعلام شده بود که «با وجود تحریم‌ها و محدودیت‌ها از گام‌های برنامه درازمدت فضایی جلوتر هستیم».

در تمام این سال‌ها، سالانه مبالغ هنگفتی به دلار برای خرید تصاویر و اطلاعات ماهواره‌ای از خارج صرف شده درحالی‌که تخصیص بودجه کافی برای صنعت فضایی می‌توانست دست کم از خروج ارز برای این بخش جلوگیری کند.

همانطور که اشاره شد، پرتاب‌های متعددی با ماهواره‌بر «سفیر -۱» که نهایتاً محموله‌هایی با جرم ۶۰ کیلوگرم را در مدار بیضوی ۲۵۰ در ۳۷۵ کیلومتر تزریق می‌کرد صورت گرفت. هرچند که دست کم نیمی از این پرتاب‌ها به نتیجه نرسید و دستاوردهایی که باید با هر ماهواره در مسیر اکتساب و تثبیت فناوری به دست می‌آمد محقق نشد.

در این بین با روی کار آمدن دولت یازدهم و سیاست‌های خاص آن در جلب نظر قدرت‌های جهانی خصوصاً آمریکا، برنامه فضایی کشور بویژه در بخش ماهواره‌بر -که مستقیماً به توان موشکی کشور پیوند خورده است- برای مدتی مورد بی‌توجهی قرار گرفت.

حدود یک سال و نیم بعد از استقرار دولت دوازدهم، ماهواره «فجر» در بهمن ۱۳۹۳ پرتاب شد اما به دلایل نامعلومی به جای افزایش ارتفاع مداری با کمک تراستر قرار داده شده در آن، به یکباره دچار کاهش ارتفاع شده و خیلی زود از مدار خود به داخل جو غلیظ سقوط کرد.

در مورد ماهواره «دوستی» (شریف‌ست سابق) نیز محمدجواد آذری جهرمی وزیر وقت ارتباطات و فناوری اطلاعات در سال ۹۷ در توئیتر خود خبرهایی از آماده پرتاب بودن آن داده بود، اما بعدها دیگر اطلاعاتی از آن منتشر نشد.

در نهایت، در تابستان ۱۳۹۸ در حالی که وزیر پیشین ارتباطات از قریب الوقوع بودن پرتاب ماهواره «ناهید -۱» با ماهواره‌بر «سفیر -۱» خبر می‌داد، بروز حادثه‌ای منجر به لغو پرتاب شد!

در سال ۱۳۹۵ نیز خبری از پرتاب سیمرغ نشد. البته برخی منابع خارجی از وقوع یک پرتاب از منطقه سمنان در بهار ۱۳۹۵ خبر داده بودند؛ خبری که توسط مسئولان داخلی تأیید یا تکذیب نشد.

پس از آن، ماهواره‌بر سیمرغ تا سال ۱۳۹۸ هر سال یک پرتاب را تجربه کرد. هرچند این پرتاب‌ها نیز باید در زمره پرتاب‌های تحقیقاتی برای کسب اطمینان از ماهواره‌بر و بدون محموله انجام می‌شد اما در پرتاب مرداد ۱۳۹۶ ماهواره «طلوع»، در دی ۱۳۹۷ ماهواره «پیام امیرکبیر» و در بهمن ۱۳۹۸ ماهواره «ظفر -۱ علم و صنعت» همراه «سیمرغ» به فضا فرستاده شدند اما هر سه پرتاب ناموفق بود.

پرتاب بعدی «سیمرغ» در دی ۱۳۹۷ با مأموریت تزریق ماهواره حدوداً ۱۰۰ کیلوگرمی «پیام» ساخت دانشگاه امیرکبیر در مدار بود. طبق گفته وزیر ارتباطات و فناوری اطلاعات، ماهواره‌بر در چند ثانیه پایانی عملکرد خود موفق به رساندن ماهواره به سرعت کافی نشد و ماهواره نیز پس از چند ساعت به دلیل نداشتن سرعت کافی دچار افت ارتفاع شده و در اقیانوس سقوط کرد.

پرتاب «ظفر» با «سیمرغ» در ساعات ابتدایی شب در ۲۰ بهمن ۱۳۹۸ صورت گرفت و به گفته مسئولان، ۳۰ تیم مختلف در پایگاه امام خمینی (ره) برای آماده‌سازی ماهواره، ماهواره‌بر و تجهیزات پرتاب فعالیت کردند.

در اواخر سال ۱۳۹۸ و پس از پرتاب ناموفق ماهواره «ظفر -۱» توسط ماهواره‌بر «سیمرغ» از گفته‌های مسئولین این طور به نظر می‌رسید که برای سال ۱۳۹۹ باید شاهد ۲ یا ۳ پرتاب ماهواره‌بر «سیمرغ» باشیم، اگر نظرات سیاسی مجدداً دامنگیر برنامه فضایی نمی‌شد. اما آغاز مجدد مذاکرات هسته‌ای و چاشنی مشکلات بودجه‌ای سبب شد تا تنها اتفاق برنامه فضایی کشور در عرصه ماهواره‌بر، پرتاب آزمایشی و البته موفق ماهواره‌بر «ذوالجناح» باشد.

در سال ۱۳۹۹ ماهواره «پارس -۱» به عنوان حرفه‌ای‌ترین و سنگین‌ترین ماهواره ساخت داخل تکمیل و به سازمان فضایی تحویل داده شد و ماهواره «ناهید -۲» نیز بخش اعظم فرایند توسعه خود را پشت سر گذاشت. بلوک انتقال مداری «سامان -۱» که برای تغییر ارتفاع مداری ماهواره‌های حرفه‌ای در آینده مورد نیاز است و باید پیش از اجرای مأموریت‌های اصلی، چندین آزمایش را پشت سر بگذارد هم در سال ۱۳۹۹ آماده تحویل شد. در تیر ماه ۱۴۰۰ خبر آزمایش زیرمداری «ساما ن -۱» اعلام شد اما جزئیات بیشتری از آن مشخص نشده است.

راه دستیابی به پیشرفت فضایی چیست؟

شاید پیوند خوردن برنامه فضایی کشور به عنوان یک نیاز بسیار مهم و کاهنده بسیاری از هزینه‌ها و فراهم کننده خدمات بسیار مهم برای بخش‌های کشاورزی و منابع طبیعی و مخابرات و ارتباطات به مباحث سلیقه‌ای و سیاسی را در دولت‌های یازدهم و دوازدهم مهمترین عامل ضربه خوردن آن دانست. نگاه به این توانمندی به عنوان یک عامل اعتماد زا و زمین‌گیر کردن آن برای جلب اعتماد غرب با خواست طرف‌های خارجی توسط هر دولتی اشتباه است.

امید می‌رود که در اولین مرحله، پیوند زدن برنامه فضایی با مباحث سیاست خارجی کشور و اجازه تعیین تکلیف برای آن توسط دیپلمات‌ها و سیاسیون برای همیشه پایان بپذیرد و این برنامه صاحب یک زمان‌بندی مدون با اعلام عمومی شود که توسط ناظران داخلی یعنی نمایندگان مجلس و نخبگان قابل پیگیری باشد. الزام مسئولان فضایی به ارائه نتایج فعالیت‌ها گام مهمی در جهت زدودن ابهام از چهره این صنعت و اثبات ادعای غیرنظامی بودن آن است.

تخصیص بودجه کافی با نگاه دقیق به هزینه‌های خدمات فضایی که همچنان در این شرایط اقتصادی نامطلوب در حال صرف شدن است گام مهم دیگر برای بازگشت برنامه فضایی کشور به مسیر توسعه مورد نیاز خود است.