از خودگذشتگی، سعه صدر و فداکاری از ملزومات اولیه وحدت و اتحاد است

خبرگزاری مهر-گروه دین و اندیشه-نگار احدپور اقبلاغ: ۱۲ لغایت ۱۷ ربیع‌الاول به یمن ولادت با سعادت خاتم‌النبیین، حضرت محمد مصطفی (ص)، به نام هفته وحدت نام گذاری شده است. به همین مناسبت با حامد پور رستمی، پژوهشگر نهج‌البلاغه و استادیار دانشکده الهیات دانشگاه تهران به گفتگو نشستیم که در ادامه حاصل آن را می‌خوانید:

پور رستمی در گفت و گو با خبرنگار مهر، با بیان اینکه یکی از مباحث کاربردی و راهبردی در عصر فعلی بحث وحدت و اندیشه تقریب اسلامی است. گفت: اهمیت این موضوع به قدری است که دشمن هم بر روی این حوزه سرمایه گذاری ویژه داشته و سعی دارد این مؤلفه را به شکل‌های مختلف مورد هجمه و تهدید قرار دهد. اهمیت و جایگاه مسئله تقریب مذاهب، انسجام اسلامی، وحدت ملی و سرمایه اجتماعی که وحدت ملی یکی از ناب‌ترین سرمایه‌های اجتماعی برای هر کشور است، حکایت از جایگاه بلند این مسئله و حکایت از نقش آفرینی مهم این موضوع دارد.

وی با اشاره به فرازی از نهج‌البلاغه حضرت امیرالمومنین (ع) خاطرنشان کرد: حضرت علی (ع) در نامه ۷۸ نهج‌البلاغه در خصوص وحدت و انسجام بین مسلمین، خود را حریص‌ترین افراد به مقوله اتحاد معرفی می‌کنند، ایشان می‌فرمایند: «وَ لَیْسَ رَجُلٌ -فَاعْلَمْ- أَحْرَصَ [النَّاسِ] عَلَی جَمَاعَةِ أُمَّةِ مُحَمَّدٍ (صلی الله علیه وآله) وَ أُلْفَتِهَا مِنِّی؛ أَبْتَغِی بِذَلِکَ حُسْنَ الثَّوَابِ وَ کَرَمَ الْمَآبِ؛» «بدان که، در باره مسئله انسجام و الفت امت پیامبر. کسی را از من حریص‌تر نمی‌بینی.» این نگرش تقریب گرایانه حضرت به خاطر مسائل سیاسی نیست. ما باید در راستای مباحث کشوری، ملی و امنیت ملی انسجام اسلامی داشته باشیم. ایشان می‌فرمایند، «من به واسطه این وحدت گرایی، به دنبال ثواب و رضایت خدا و جایگاه نیک هستم». حضرت علی (ع) می‌فرمایند، من دنبال مصالح سیاسی، زد و بند و سازش و… نیستم. می بینم اختلاف وجود دارد، میدانم شکاف وجود دارد. اما از طرف دیگر می بینم که گرگ‌ها (دشمنان) با دست‌های کثیف و دندان‌های تیز، چگونه آماده اند تا جامعه را تکه تکه کنند، چطور برخی‌ها نمی‌بینند.» دیدگاه امام علی (ع) اینگونه است که دشمن در انتظار نشسته یک شکافی ایجاد شود، آنگاه به سمت امنیت ملی ما حمله کند.

پور رستمی با بیان یک روایت از حضرت علی (ع) گفت: روزی معاویه گروهی از سپاه خود را که از آشوبگران بودند، اجیر می‌کند تا به سمت مرزهای حکومت علوی حمله کنند، زنان و کودکان را اذیت و آزار و قتل و غارت کنند، این اتفاق در سال‌های آخر خلافت امام علی (ع)، معاویه یورش‌هایی را به سرزمین‌های تحت حکومت حضرت انجام داد. از آن جمله، سفیان بن عوف غامدی با شش هزار نفر به انبار تاخت و ابوحسان بن حسان بکری که از کارگزاران حضرت بود با ۳۰ نفر به مقابله با وی شتافت و کشته شد. پس از این اتفاق، حضرت فرمود: «فَیَا عَجَباً عَجَباً وَ اللَّهِ یُمِیتُ الْقَلْبَ وَ یَجْلِبُ الْهَمَّ مِنَ اجْتِمَاعِ هَؤُلَاءِ الْقَوْمِ عَلَی بَاطِلِهِمْ وَ تَفَرُّقِکُمْ عَنْ حَقِّکُمْ فَقُبْحاً لَکُمْ وَ تَرَحاً»؛ (شگفتا، شگفتا! به خدا سوگند قلب را می‌میراند و غم و اندوه را به روح انسان سرازیر می‌کند که آنها در مسیر باطل خود، چنین متّحدند و شما، در طریق حقّتان، اینگونه پراکنده و متفرّق!».

شگفتا که دشمنان در مواضع باطل وحدت دارند و شما در مواضع حق خود تفرقه دارید

وی افزود: از نظر حضرت علی (ع)، اینکه مسلمین با کتاب واحد، قرآن واحد، پیامبر واحد، امام و حب اهل بیت واحد، این میزان نقطه اشتراک و این میزان تفرقه، جای تعجب دارد در حالی که دشمنان که نقطه اشتراک چندانی با هم ندارند و حتی از طوایف و قومیت‌های مختلف گرد هم آمدند، امنیت جامعه اسلامی را بر هم می‌زنند. در عصر حاضر هم، گروه‌های مختلف از کوموله و ضد انقلاب گرفته تا صهیونیست و سلطنت طلب و.... در حالی که نقاط مشترکی هم ندارند، اما برای مواضع باطلشان هم پیمان شدند و اجتماع کردند تا آرامش و آسایش جامعه اسلامی را سلب کنند. حضرت علی (ع) در ادامه می‌فرمایند، اینکه آنها روی موضع باطلشان اشتراک دارند و شما متفرق هستید، به درون شما باز می‌گردد، علت این است که شما خودتان را نساخته اید، و آگاه نشده اید که چنین اتفاقی رقم می می‌خورد.

پور رستمی افزود: اکنون جای این پرسش است که چرا ما چنین هستیم و آنان چنان؟ با توجه به تأکیدهای بی‌شمار کتاب و سنت بر وحدت و الفت در جامعه اسلامی و نیز تجربه‌های تلخ تاریخی ناشی از تفرقه و جدایی میان مردم و ملت‌های مسلمان، طبیعی است که این پرسش توجه انسان را به خود جلب می‌کند. پس چرا مسلمانان باز هم چنین متفرق هستند. مسلمانان تنها درباره یک چیز اتفاق و وحدت‌نظر دارند و آن اینکه درباره هیچ چیز اتفاق و وحدت نظر نداشته باشند. گاهی این اشکال را به این صورت نیز تکمیل می‌کنند که چگونه ما با داشتن چنین تعالیم و رهبرانی همواره گرفتار اختلاف و تفرقه هستیم، اما دشمنان و کفار متحد و همدست هستند؟! پاسخ این سوال به این نکته برمی‌گردد که برای تحقق اجتماع و اتحاد، نه بر حق بودن کافی است و نه علم و آگاهی از اینکه بر حق هستیم. ممکن است اهل باطل متحد باشند و اهل حق متفرق. چون تحقق اتحاد؛ ولو به صورت ظاهری و موقتی، علاوه بر اعتقاد نظری به لزوم آن، نیازمند التزام عملی به لوازم آن هم است.

افراد بشر دارای سلایق و خواسته‌های متفاوت هستند. اگر هر کس بخواهد بر سلیقه و خواسته خودش تعصب بورزد وحدتی بوجود نخواهد آمد

وحدت فقط یک اندیشه مذهبی نیست

وی یکی از لوازم اولیه اتحاد را از خودگذشتگی، سعه صدر و فداکاری دانست و خاطرنشان کرد: افراد بشر دارای سلایق و خواسته‌های متفاوت هستند. اگر هر کس بخواهد بر سلیقه و خواسته خودش تعصب بورزد وحدتی بوجود نخواهد آمد؛ چه رسد به اینکه افراد بخواهند سلیقه و خواسته خود را بر یکدیگر تحمیل کنند و به حق آنان احترام نگذارند و تجاوز کنند.

پور رستمی بیان کرد: اهل باطل، چون همه هستی و منافع خود را در همین دنیا خلاصه می‌بینند و معمولاً نتیجه ملموس و عملی آن را نیز همین جا مشاهده می‌کنند، حاضر به همکاری و تساهل می‌شوند؛ هر چند در درازمدت بر سر همین منافع مادی و محدود نزاع پیدا می‌کنند و متفرق می‌شوند. اما متأسفانه اهل حق کمتر چنین هستند و هر کس حرف خودش را عین حق می‌داند و می‌خواهد همان را به کرسی بنشاند؛ ضمن آنکه با تحریک دشمنان بیرونی و شیطان درونی دچار وسوسه برتری‌جویی و زیاده‌خواهی هم می‌شوند.

مؤلف کتاب «اندیشه تقریب و وحدت اسلامی از منظر شیعه» در ادامه گفت: از فرمایشات گرانبهای حضرت امیر (ع) اینگونه استنباط می‌شود که پس مسئله وحدت اسلامی فقط یک مسئله مذهبی نیست، بلکه امنیت سیاسی، امنیت روانی جامعه و امنیت اجتماعی نیز بازمی‌گردد، ضمناً امام علی (ع) یک بعد اخروی نیز به این مسئله می‌دهند.

ترجیح اتحاد و امنیت جامعه بر برخی مصالح

وی افزود: نکته مهم دیگر این که امام (ع) برای وحدت و اتحاد مسلمین، صبوری و شکیبایی می‌کند، حضرت در نامه ۶۲ نهج‌البلاغه می‌فرمایند: «أَمَّا بَعْدُ، فَإِنَّ اللَّهَ سُبْحَانَهُ بَعَثَ مُحَمَّداً (صلی الله علیه وآله) نَذِیراً لِلْعَالَمِینَ وَ مُهَیْمِناً عَلَی الْمُرْسَلِینَ؛ فَلَمَّا مَضَی، تَنَازَعَ الْمُسْلِمُونَ الْأَمْرَ مِنْ بَعْدِهِ. فَوَاللَّهِ مَا کَانَ یُلْقَی فِی رُوعِی وَ لَا یَخْطُرُ بِبَالِی أَنَّ الْعَرَبَ تُزْعِجُ هَذَا الْأَمْرَ مِنْ بَعْدِهِ (صلی الله علیه وآله) عَنْ أَهْلِ بَیْتِهِ، وَ لَا أَنَّهُمْ مُنَحُّوهُ عَنِّی مِنْ بَعْدِهِ؛ فَمَا رَاعَنِی إِلَّا انْثِیَالُ النَّاسِ عَلَی فُلَانٍ یُبَایِعُونَهُ؛ فَأَمْسَکْتُ [بِیَدِی] یَدِی حَتَّی رَأَیْتُ رَاجِعَةَ النَّاسِ قَدْ رَجَعَتْ عَنِ الْإِسْلَامِ یَدْعُونَ إِلَی مَحْقِ دَیْنِ مُحَمَّدٍ (صلی الله علیه وآله)؛ فَخَشِیتُ إِنْ لَمْ أَنْصُرِ الْإِسْلَامَ وَ أَهْلَهُ أَنْ أَرَی فِیهِ ثَلْماً أَوْ هَدْماً تَکُونُ الْمُصِیبَةُ بِهِ عَلَیَّ أَعْظَمَ مِنْ فَوْتِ وِلَایَتِکُمُ الَّتِی إِنَّمَا هِیَ مَتَاعُ أَیَّامٍ قَلَائِلَ یَزُولُ مِنْهَا مَا کَانَ کَمَا یَزُولُ السَّرَابُ [وَ] أَوْ کَمَا یَتَقَشَّعُ السَّحَابُ؛ فَنَهَضْتُ فِی تِلْکَ الْأَحْدَاثِ حَتَّی زَاحَ الْبَاطِلُ وَ زَهَقَ وَ اطْمَأَنَّ الدِّینُ وَ تَنَهْنَهَ.» «چون رسول الله (ص) درگذشت، مسلمانان در امر خلافت به نزاع پرداختند. به خدا سوگند، هرگز در خاطرم نمی‌گذشت که عرب پس از رحلت محمد (صلی الله علیه و آله) خلافت را از اهل بیت او به دیگری واگذارد، یا مرا پس از او از جانشینی‌اش باز دارد و مرا به رنج نیفکند جز شتافتن مردم به سوی فلان و بیعت کردن با او. من چندی از بیعت دست باز داشتم، تا آنکه دیدم گروهی از مردم از اسلام بر می‌گردند و می‌خواهند دین محمد (صلی الله علیه و آله) را از بن بر افکنند. ترسیدم که اگر اسلام و مسلمانان را یاری ندهم در دین رخنه‌ای یا ویرانی‌ای خواهم دید که برای من مصیبت بارتر از فوت شدن حکومت کردن بر شما بود. آن هم حکومتی که اندک روزهایی بیش نپاید و چون سراب زایل گردد، یا همانند ابرهایی که هنوز به هم نپیوسته پراکنده شوند. در گیر و دار آن حوادث از جای برخاستم تا باطل نیست و نابود شد و دین بر جای خود آرام گرفت و استواری یافت. بدین معنی که سکوت و صبر ما در دوری از قدرت و خلافت، تنها یک دلیل قابل تأمل داشت، و آن هم حفظ جامعه از اختلاف و تفرقه‌ای بود که چالش‌ها و تهدیدهایش بسیار مهم‌تر و زیان بار تر بود.

پور رستمی عنوان کرد: این امر برای ما بسیار قابل تأمل است، چراکه ممکن بود با اختلافی که در آن زمان بین مسلمین ایجاد می‌شد، بسیاری مردم از دین زده شده و اسلام به خطر می‌افتاد. این اتفاق برای ما درس بزرگی به همراه داشت چراکه در چنین موقعیت‌هایی، مذاهب و طیف‌های مختلف برای حفظ امنیت فرهنگی، آرامش و امنیت جانی مردم، باید دست وحدت بدهند و آگاهان با یکدیگر همکاری کنند، امام (ع) می‌فرمایند «من آگاهانه به مخالفانم دست وحدت دادم». امروز سران مذاهب شیعه و غیر شیعه باید به خاطر این مقوله با یکدیگر دست وحدت بدهند برای اینکه جامعه اسلامی حفظ شود و اگر نه دشمن به شیعه و سنی و غیره رحم نخواهد کرد.

وی در بخش دیگری از این گفت و گو عنوان کرد: موضوع وحدت در جهان دارای چندین لایه است، یکی از این لایه‌ها، وحدت و اتحاد مذهبی است، بدین معنا که شیعیان باید با هم متحد باشند چراکه در درون خود شیعیان هم اختلافاتی وجود دارد متأسفانه و فرقه‌های مختلفی از جمله واقفیه، زیدیه و… لازم است که با یکدیگر متحد باشند.

این استاد دانشکده الهیات دانشگاه تهران افزود: یکی دیگر از لایه‌های وحدت، وحدت اسلامی که بین شیعه و سنی مطرح است. همچنین اتحاد ادیانی بین ادیان توحیدی و پیروان پیامبران اولوالعزم به سبب نقطه اشتراکی که دارند، مطرح است.

وی با بیان لایه دیگری از وحدت در جهان خاطرنشان کرد: اتحاد انسانی نیز یکی دیگر از مبانی وحدت در جهان است، ممکن است برخی اصلاً دین توحیدی نداشته باشند، اما باز هم نقطه مشترک دارند. و در نهایت لایه پنجم وحدت در جهان، اتحاد اقتضایی است، بدین معنی که گاهی اوقات لازم است دشمنان با هم اتحاد داشته باشند.

قرآن کریم، پیامبر (ص) و ائمه اطهار، مبنای وحدت مسلمین اند

پور رستمی با اشاره به فرمایش حضرت علی (ع) که با شگفتی و تعجب فرمودند، کتاب شما و پیامبر شما واحد است، پس شما چرا به جان هم می‌افتید، گفت: از این بیان می‌توان دریافت که این قرآن کریم و کتاب واحد می‌تواند مبنای وحدت باشد. که سه وجه دارد. نخست، آیاتی که دعوت به وحدت می‌کنند، دوم، اصلاً نفس داشتن کتاب واحد خود وحدت آفرین هست و سوم احکامی که در آیات وجود دارد و ما را به مناسک و باورهای مشترک سوق می‌دهد.

وی افزود: نکته دوم پیامبر واحد هست. ما افتخار می‌کنیم. که از یک پیامبر هستیم و نقاط مشترک فراوانی از احادیث پیامبر (ص) داریم. بسیاری از علمای ما سعی کردند که فقه تقریب محورو اشتراکی تألیف کنند و ابعاد مشترک مذاهب اسلامی را برجسته کنند، بنابراین پیامبر محور وحدت هستند و احادیثی که از ایشان نقل شده می‌تواند ما را به یک جبهه واحد سوق بدهد.

مؤلف کتاب «اندیشه تقریب و وحدت اسلامی از منظر شیعه» در ادامه موضوع امامت و شخص حضرت علی (ع) را به عنوان مبنای وحدت در جامعه اسلامی ذکر کرده و عنوان کرد: شخص امام علی (ع)، برای هر دو مذهب قابل احترام هست. شیعیان امام (ع) را بله عنوان امام و خلیفه رسول خدا (ص) می‌دانیم. اهل سنت نیز حب امیرالمومنین (ع) را دارند و ایشان را به عنوان شخصیتی که سخنش حجت است و در شرع مرجعیت دارد، می‌شناسند. بنابراین ایشان نقطه وحدت هستند.

وی با بیان اینکه مبنای دیگر وحدت در جامعه اسلامی استضعاف اشخاص است، عنوان کرد: بسیاری از انسان‌ها در یک لایه و رده نیستد و برخی‌ها استضعاف فکری دارند، یعنی ما نباید به این خاطر که شخصی شیعه نیست، با او برخورد کنیم، شاید توان فکری این شخص در همین حد است، شاید بررسی کرده و به چنین نتیجه‌ای رسیده و یا شاید در فضای رسانه‌ای وحشتناک دنیا و با تبلیغات وسیع علیه شیعه و سنی و عقایدشان، مستضعف است. چنین شخصی در جنگ تبلیغاتی نامتوازنی که نه شیعه را قبول دارد و نه سنی را، قربانی عدم آگاهی است و نادانسته عمل می‌کند. و من و شما به عنوان شیعه باید حواسم باشد که اگر کسی شیعه نبود و طرفدار مکتبی از مکاتب غیر شیعه بود، با احترام برخورد کنم، روی نقاط مشترک پافشاری کنم و نه نقاط اختلافی. ما باید با صبر و تحمل و با مبنای استضعاف که می‌گوید در مقابل بسیاری افرادی که ساز ناکوک می‌زنند و مخالفت می‌کنند.نه تنها نباید مقابله و مبارزه و لعن کنیم، بلکه باید مدارا کنیم. چراکه ممکن است شعله‌های دشمنی را روشن کنیم و اتفاقات ناخوشایندی در این بین رقم بخورد.

صیانت از ذات دین در مقابل دشمنان

پور رستمی صیانت از ذات را مبنای دیگر وحدت در جامعه دانست و گفت: وقتی شیعه و سنی می‌بینند که سیلی خروشان در راه است و هم شیعه و هم سنی را نابود خواهد کرد، صیانت از ذات به ما حکم می‌کند که دست در دست هم گذاشته و در مقابل دشمن واحد و جریان خبیثی که جان و مال و ناموس مردم را نشانه گرفته، بایستیم.

وی در پایان عنوان کرد: رویکر ما به وحدت نه تذریب و نه تخریب، بلکه تقریب هست، تذریب به معنی آن است که ما به خاطر دیگران از عقاید خودمان کوتاه آمده و به نوعی در فرقه‌های دیگر ذوب شویم. رویکرد ما کوتاه آمدن از عقاید ناب شیعه نیست، و در عین حال دوست نداریم که آنها نیز از عقایدشان بر اساس مصالح و یا تهدید و… کوتاه بیایند. بلکه اگر اندیشه‌ای قرار باشد تغییر پیدا کند باید بر اساس منطق، عقل و تحقیق، به سمت حق گرایش پیدا کند.

رویکرد تقریب مذاهب

وی افزود: رویکرد تخریب نیز مورد پسند ما نیست، تخریب به معنی خراب کردن، توهین کردن و لعن کردن، اینکه ما شروع کنیم به برگزاری مراسم‌هایی که مقدسات اهل سنت را آزار بدهد، پسندیده نیست، چه بسا خداوند فرموده به مقدسات اهل شرک هم نباید توهین کنید. متأسفانه عده‌ای در کشور هستند که یا می‌روند سراغ تذریب و از عقاید و اندیشه‌های ناب کوتاه می آیند و یا شروع می‌کنند به تخریب. این رویکرد شیعه امریکایی و انگلیسی است که متأسفانه تخریبی دارند پیش می‌روند.

پور رستمی تصریح کرد: تقریب به معنی گرد آمدن مسلمین حول محورهای اشتراکی در اسلام. نزدیک شدن شیعه و سنی براساس مؤلفه‌های متکثر و زندگی مسالمت آمیز و عدم تخاصم است.