آیا هزینه های نظامی رشد اقتصادی کشور را مختل کرده است؟

‌به گزارش خبرگزاری مهر قرار گرفتن کشور ایران در منطقه‌ای حساس و استراتژیک خاورمیانه، مواجه با تهدیدات امنیتی بعضی از کشورهای خارجی می‌باشد. بررسی میزان اهتمام کشورهای عضو محیط امنیتی به امور نظامی و میزان تهدید آفرینی آنها، مقدار اختصاص بودجه به بخش نظامی است. بررسی بودجه نظامی برخی کشورهای محیط امنیتی پیرامونی ایران در سال ۲۰۱۹ نشان می‌دهد، روسیه رتبه چهارم جهانی را با ۶۴ میلیارد دلار داشته است. عربستان سعودی با تخصیص ۶۲.۵ میلیارد دلار حائز رتبه پنجم جهانی و اول کشورهای توسعه نیافته و بزرگترین وارد کننده اسلحه در سطح جهان در سال مذکور بوده است.

آلمان و انگلستان ردیف‌های هفتم و هشتم را در این رتبه بندی به خود اختصاص داده اند. رژیم اشغالگر صهیونیستی و ترکیه هم با اختلاف اندک و حدود ۲۰ میلیارد دلار در ردیف‌های ۱۵ و ۱۶ جهانی قرار داشته اند. هزینه‌های نظامی پاکستان و جمهوری اسلامی ایران نیز به ترتیب ۱۱.۷ و ۹.۶ میلیارد دلار بوده است. در مراحل بعدی عراق با ۷.۷ میلیارد دلار، کویت ۷.۶ میلیارد دلار، اردن ۲ میلیارد دلار و قزاقستان ۱.۹ میلیارد دلار در این حوزه هزینه کرده اند. نمودار (۱) وضعیت همزمان هزینه‌های نظامی شش کشور محیط امنیتی پیرامونی جمهوری اسلامی درگیر در مناقشات سوریه و عراق را در ۲۰ سال اخیر نشان می‌دهد.

نمودار (۱): وضعیت همزمان هزینه‌های نظامی محیط‌های امنیتی پیرامونی جمهوری اسلامی در فاصله سال‌های ۲۰۰۰ تا ۲۰۱۹( میلیارد دلار برحسب دلار ثابت ۲۰۱۸)

همچنان که نمودار (۱) نشان می‌دهد در تمام این سال‌ها کشورهای روسیه و عربستان سعودی با اختلاف زیاد نسبت به کشورهای محیط امنیتی پیرامونی جمهوری اسلامی ایران هزینه نظامی نزدیکی داشته اند. ترکیه و رژیم اشغالگر صهیونیستی نیز با اختلاف اندک نسبت به یکدیگر، همواره هزینه‌های نظامی بالاتری نسبت به جمهوری اسلامی داشته اند. هزینه‌های نظامی جمهوری اسلامی با وجود شرایط پیش آمده در خصوص فتنه داعش و تهدیدات منطقه‌ای که مرزهایش را با احتمال بالا تهدید می‌کرده است، تغییر محسوسی نکرده است.

از طرفی هم شائبه سهم بالای مخارج نظامی از تولید ناخالص داخلی جمهوری اسلامی ایران و ادعای تأثیر منفی هزینه‌های انجام شده در بخش نظامی بر وضعیت اقتصاد کشور، ضرورت ایجاد کرد تا موضوع مقایسه میزان اختصاص بودجه به بخش نظامی جمهوری اسلامی ایران با کشورهای محیط امنیتی پیرامونی و تأثیر مخارج نظامی بر متغیرهای کلان اقتصادی ایران، از جمله رشد اقتصادی از اهمیت خاصی برخوردار باشد. لذا در یک مقاله پژوهشی با طرح دو سوال به این موضوع پرداخته شد:

۱- آیا میزان هزینه‌های نظامی جمهوری اسلامی ایران در مقایسه با کشورهای محیط امنیتی پیرامونی آن بالاتر است؟ ۲- آیا هزینه‌های نظامی جمهوری اسلامی اثر منفی روی رشد اقتصادی‌اش گذاشته است؟

مقایسه متوسط بیست ساله شاخص‌های: ۱- هزینه‌های نظامی (نمودار ۲)، ۲- سرانه هزینه‌های نظامی (نمودار ۳)، ۳- درصد هزینه‌های نظامی از تولید ناخالص داخلی (نمودار ۴)، ۴- درصد هزینه‌های نظامی از هزینه‌های دولتی (نمودار ۵) و ۵- هزینه‌های نظامی به کیلومتر مربع (نمودار ۶) جمهوری اسلامی ایران با کشورهای: آلمان، اردن، انگلستان، پاکستان، ترکیه، روسیه، عراق، عربستان، قزاقستان، کویت و رژیم اشغالگر صهیونیستی به عنوان کشورهای محیط امنیتی پیرامونی جمهوری اسلامی ایران

نمودار (۲): میانگین هزینه‌های نظامی محیط‌های امنیتی پیرامونی جمهوری اسلامی در فاصله سال‌های ۲۰۰۰ تا ۲۰۱۹( میلیارد دلار برحسب دلار ثابت ۲۰۱۸)

نمودار (۳): وضعیت سرانه هزینه‌های نظامی کشورهای محیط امنیتی پیرامونی جمهوری اسلامی ایران در فاصله سال‌های ۲۰۰۰ تا ۲۰۱۹( دلار)

نمودار (۴): میانگین سهم هزینه های نظامی از تولید ناخالص داخلی کشورهای محیط امنیتی پیرامونی جمهوری اسلامی ایران در فاصله سال‌های ۲۰۰۰ تا ۲۰۱۹( درصد)

نمودار (۵) سهم هزینه های نظامی از هزینه‌های دولتی کشورهای محیط امنیتی پیرامونی جمهوری اسلامی ایران در فاصله سال‌های ۲۰۰۲ تا ۲۰۱۹( درصد)

نمودار (۶): متوسط هزینه‌های نظامی به ازای هر کیلومتر مربع کشورهای محیط امنیتی پیرامونی جمهوری اسلامی ایران در فاصله سال‌های ۲۰۰۰ تا ۲۰۱۹( دلار به کیلومتر مربع)

جدول (۱) رتبه کشورهای محیط امنیتی جمهوری اسلامی ایران را بر اساس پنج شاخص پیش‌گفته و همچنین رتبه بر اساس متوسط این شاخص‌ها را در ۲۰ سال اخیر نشان می‌دهد.

جدول (۱): رتبه کشورهای محیط امنیتی پیرامونی جمهوری اسلامی ایران بر اساس پنج شاخص ارزیابی هزینه‌های نظامی و همچنین رتبه بر اساس متوسط این شاخص‌ها در فاصله سال‌های ۲۰۰۰ تا ۲۰۱۹

همچنان که جدول (۱) نشان می‌دهد عربستان سعودی رتبه اول متوسط شاخص‌های پنجگانه سنجش هزینه‌های نظامی را به خود اختصاص داده است. رژیم اشغالگر صهیونیستی در رتبه دوم و کشورهای کویت، انگلستان، اردن، روسیه، آلمان به ترتیب در رتبه‌های سوم تا هفتم قرار دارند. پاکستان و ترکیه مشترکا در ردیف بعدی هستند.

جمهوری اسلامی ایران ردیف دهم را به خود اختصاص داده و کشورهای عراق و قزاقستان در ردیف‌های آخر این سنجش قرار گرفته اند. لذا در پاسخ به سوال اول می‌توان گفت: بررسی و تجزیه و تحلیل پنج شاخص وضعیت هزینه‌های نظامی‌های ارائه شده نشان می‌دهد که هزینه‌های نظامی جمهوری اسلامی ایران طی حدود سه دهه اخیر به رغم تهدیدهای فراوان منطقه‌ای و جهانی، در مقایسه با عمده کشورهای محیط راهبردی امنیتی‌اش که مشکلات امنیتی مشابه هم نداشته اند، کمتر بوده است.

در ادامه برای پاسخ به سوال دوم، تأثیر هزینه‌های نظامی روی رشد اقتصادی جمهوری اسلامی ایران در فاصله سال‌های ۱۹۹۰ تا ۲۰۱۹ به روش تحلیل روش خود توضیح با وقفه‌های گسترده (ARDL) مورد بررسی قرار گرفت. نتیجه حاصل از تخمین بلندمدت مدل برآورد شده توضیح داد که علاوه بر مثبت بودن این تأثیر در سال‌های مورد مطالعه، افزایش یک درصدی شاخص هزینه نظامی افزایش قابل توجه ۰.۷۹ درصدی رشد اقتصادی جمهوری اسلامی را به دنبال داشته است. به عبارت دیگر، رشد هزینه‌های نظامی جمهوری اسلامی ایران به عنوان کشور پرچم‌دار مقاومت، تأثیر منفی روی رشد اقتصادی‌اش نداشته است.

مجتبی ملکی شهریور، استادیار دانشکده مدیریت و برنامه ریزی راهبردی دانشگاه جامع امام حسین (ع) ‌