خبرگزاری مهر، گروه بین‌الملل؛ عقربه‌های ساعت نزدیک شدن زمان برگزاری انتخابات ریاست جمهوری و پارلمان ترکیه را نشان می‌دهد. رجب طیب اردوغان رهبر حزب «عدالت و توسعه» و کمال قلیچدار اغلو رهبر حزب «جمهوری خواه خلق» دو نامزد پیشتاز در نظرسنجی‌ها و رقیبان اصلی در انتخابات ۱۴ مه ۲۰۲۳ هستند. کارشناسان معتقدند پس از دو دهه در قدرت بودن سلطان «نوعثمانی» ترکیه، حال اپوزوسیون غربگرا از شانس زیادی برای کنار زدن اردوغان و تغییر جهت سکان سیاست خارجی این کشور برخوردار است. آنکارا به عنوان «شرقی‌ترین» عضو پیمان آتلانتیک شمالی (ناتو) در طول تاریخ معاصر همواره بخشی از تمدن اروپایی و متحد طبیعی غرب در برابر بلوک شرق بوده است. با این حال سیاست‌های «محافظه‌کارانه» و «شرق گرایانه» حزب عدالت و توسعه سبب فاصله گرفتن آنکارا از مدار دولت‌های غربی شده است.
پس از شکست‌های مکرر ترکیه برای ورود به اتحادیه اروپا، حمایت دولت‌های غربی از احزاب کردی و ظهور قدرت‌های نوظهور آسیایی (چین، روسیه و هند)، ترکیه اردوغان تصمیم گرفت تا در سیاست خارجی این کشور تجدید نظر راهبردی انجام دهد. احمد داوود اغلو تئوریسین حزب عدالت و توسعه با تدوین سیاست خارجی جدید ترکیه، تاکید صرف بر هویت «اروپایی» و «غربی» را رد کرد و مدعی شد که این کشور اوراسیایی هم‌زمان دارای منافع و عمق‌راهبردی در مناطق خاورمیانه، شمال آفریقا، قفقاز جنوبی و آسیای مرکزی است. چنین سیاستی سبب شد تا ترکیه رویکردی «تهاجمی» نسبت به محیط پیرامونی خود اتخاذ کرده و سعی کند تا از طریق اتحاد با شبکه «اخوان المسلمین» و «پان‌ترک‌ها» تامین منافع ملی این کشور را به حداکثر برساند.
دومین چالش جدی کشورهای حوزه یوروآتلانتیک با اردوغان، تاکید وی بر هویت مستقل «اسلامی- ترکی» و نگاه انتقادی او نسبت به مفاهیم غربی و نهادهای مدرن است. دولت محافظه‌کار ترکیه با تاکید بر تاریخ امپراتوری عثمانی و هویت استثنائی «انسان مسلمان ترک» ارزش‌های غربی همچون به رسمیت شناختن دگرباشان جنسی را رد و بر نهاد خانواده تاکید می‌کند. البته دولت‌های غربی اردوغان را فردی اقتدارگرا می‌دانند که اقدام به زندانی کردن روزنامه‌نگاران، مخالفان سیاسی و افراد فعال در جامعه مدنی می‌کند. آنها بر این اعتقادند که «سلطان» جدید ترکیه با تغییر قانون اساسی نهادهای دموکراتیک و مدنی را تضعیف کرده و حال به مانند تمام سران اقتدارگرا آماده حکومت طولانی مدت می‌شود. با این حال گروهی دیگر از کارشناسان بر این اعتقادند که غرب به دلیل پیوند عمیق دولت اردوغان با نظام اقتصادی نئولیبرالیستی و توان دولت وی برای بدل شدن «دیگری» هویت اروپایی، در پشت صحنه انتخابات از پیروزی مجدد اردوغان حمایت می‌کنند. بر همین اساس در ادامه این گزارش سعی خواهیم کرد به این سوال پاسخ دهیم که آیا کشورهای حوزه یوروآتلانتیک به دنبال شکست اردوغان در انتخابات ریاست جمهوری هستند یا خیر؟
طرح «یک کمربند- یک جاده»؛ نقطه وصل پکن- آنکارا
تضعیف نظام تک‌قطبی هژمونیک آمریکا و ظهور نظام «یک- چند قطبی» موجب آن شده است تا قدرت‌های منطقه‌ای همچون ترکیه، با وجود پیوندهای عمیق با بلوک غرب (شکل‌گیری ترکیه نوین، عضویت در ناتو و ...) تمایل دارند تا تخم‌مرغ‌های خود را تنها در یک سبد نگذارند و روابط متوازنی را با قدرت‌های «جدید» و «قدیمی» نظام بین‌الملل برقرار کنند. برهمین اساس ترکیه اردوغان طی یک دهه اخیر به دنبال توسعه روابط راهبردی با چین، رقیب شماره یک آمریکا بوده است. با آنکه ترکیه مواضع انتقادی نسبت به نوع برخورد پکن با ایغورهای ساکن استان سین کیانگ دارد، اما منافع آنکارا در مسیر زمینی «یک کمربند- یک جاده» سبب شده است تا از این موضوع صرفا به عنوان «ابزاری» برای کسب امتیاز بیشتر از چین نگاه کند.
آغاز مسیر گسترش روابط و همکاری های بلند مدت میان چین و ترکیه را می توان بیانیه مشترک دو کشور در سال ۲۰۰۰ میلادی مشاهده کرد که دو کشور در آن بر افزایش روابط تجاری و وابستگی متقابل تاکید کرده بودند. حدود ۱۰ سال بعد در سفر نخست وزیر چین به ترکیه، آنکارا و پکن با امضاء توافق نامه هایی سطح روابط خود را به سطح «همکاری های استراتژیک» ارتقاء دادند. در راستای این قراردادها بود که دو کشور نخستین تمرین مشترک نظامی شان را در پایگاه هوایی قونیه در آناتولی به انجام رساندند.
روابط میان چین و ترکیه در دوران شی جین پینگ به سمت گسترش همکاری ها حرکت کرد. در این دوران پروژه های مشترک هسته ای و ریلی در راس روابط دو کشور قرار گرفتند. سال ۲۰۱۶ را می‌توانیم اوج روابط اقتصادی دو کشور بدانیم. براساس اطلاعات منتشر شده از سوی موسسات آماری ترکیه، تجارت دوجانبه چین و ترکیه به ۲۷.۸ میلیارد دلار افزایش یافت. همچنین وزارت بازرگانی چین میزان سرمایه گذاری مستقیم چین در ترکیه را ۶۲۴.۳ میلیون دلار ارزیابی کرد. در سال ۲۰۱۷، ۷۶۸ شرکت چینی در ترکیه به ثبت رسیدند. امضاء توافق نامه های متعدد میان دو کشور در دو دهه گذشته در حوزه هایی همچون حمل و نقل، انرژی، بانکداری، دارایی، فرهنگ و تجارت سبب آن شده است تا دو طرف از لفظ «مشارکت راهبردی» برای توصیف روابط شان توضیح دهند.
کارشناسان حوزه روابط بین‌الملل بر این اعتقادند که اساسا تشکیل سازمان «دولت‌های ترک» از مرزهای غربی چین تا شرق اروپا، تلاشی هوشمندانه از سوی آنکارا برای ایفا نقش محوری در کریدور «شرق به غرب» چینی است. تکمیل کریدور میانی به شکل مستقیم- غیرمستقیم به نفع منافع بلند مدت چین و دولت‌های اروپایی است. با این حال آمریکا اجرایی شدن این طرح را بر خلاف منافع راهبردی و دست بالای این کشور در اقتصاد جهانی می‌داند و خواستار تغییر سیاست‌های ترکیه در این ابرِطرح کریدوری است. با این حال نوع روابط چین و ترکیه این نکته را یادآوری می‌کند که اگر مجددا اردوغان به عنوان رئیس جمهور ترکیه انتخاب شود، تغییر جدی در سیاست «گردش به شرق» این کشور ایجاد نخواهد شد.
بازی دوگانه ترکیه در بحران روسیه و ناتو
عملیات نظامی روسیه در اوکراین شاید نقطه آغازی بر درگیری‌های ژئوپلیتیکی میان دو قدرت از سه قطب اصلی در روابط الملل بود. در این میان برخی کشورها همچون دولت‌های اروپایی با وجود انتقادات تاکتیکی اما به صورت یکپارچه ندای حمایت از کی‌یف سر داده و خواهان ایجاد اجماع جهانی علیه مسکو هستند. در چنین شرایطی دولت‌های تاثیرگذار در منطقه غرب آسیا همچون ترکیه، پادشاهی سعودی و امارات با استخدام ادبیاتی دوپهلو سعی کردند تا به نوعی در زمین هر دو بازیگر به ایفا نقش پرداخته و منافع خود را تامین کنند.
با وجود آنکه ترکیه یکی از تامین کنندگان اصلی سلاح (مانند پهپادهای بایراکتار) برای اوکراین بوده؛ اما آنکارا با حفظ روابط نزدیک با مسکو، بدل به یکی از مسیرهای اصلی دور زدن تحریم‌ها برای روسیه شده است. در جریان توافق انتقال غلات دریای سیاه و ایجاد هاب گازی برای انتقال با واسطه گاز روسیه به بازارهای انرژی، ترکیه به صورت غیرمستقیم منافع مسکو را در نظر گرفت و به تامین آن کمک کرد. پیش از این آنکارا با درخواست خرید سامانه‌های پدافندی اس- ۴۰۰ و مشارکت در ساخت سامانه اس- ۵۰۰ یکی از مهم‌ترین خطو قرمز ناتو را رد کرد. پس از این تحولات بود که آمریکا، ترک‌ها را از برنامه مشترک ساخت جنگنده نسل پنجم اف- ۳۵ کنار گذاشت و به جای آن وعده فروش جنگنده‌های اف- ۱۶ را به آنکارا داد. البته پس از مخالفت‌های آنکارا با پیوستن فنلاند و سوئد به پیمان ناتو (به دلیل حمایت از اپوزوسیون کرد ترکیه) سناتورهای آمریکایی فروش این جنگنده‌ها را مشروط به موافقت ترکیه با پیوستن این دو کشور به پیمان ناتو کردند.
بازخوانی روابط پر فراز و نشیب دولت اردوغان و ناتو، کارشناسان را به این نتیجه می‌رساند که شاید به قدرت رسیدن فردی غربگرا مانند قلیچدار اغلو می‌تواند شکاف‌های موجود در ناتو را از بین برده و توان این سازمان نظامی را در برابر تهدید روسیه تفویت کند. وی صریحا اعلام کرده است که رابطه با «غرب» را بر رابطه با روسیه ترجیح خواهد داد. با این حال نشریه«اکونومیست» معتقد است که حتی اگر اردوغان در انتخابات شکست بخورد تغییر جدی در سیاست‌های این کشور در قبال سوریه، روسیه و کردها به وجود نخواهد آمد.
روابط مثبت با تهران و کمک به خنثی‌سازی تحریم‌ها
پرسشی که برای بسیاری از رهبران منطقه در خصوص تداوم حیات اردوغان بر مسند قدرت وجود دارد، سوال کانونی برخی رهبران غربی نیز هست. با آنکه اردوغان در پرونده‌های سیاست خارجی مانند مناقشه گازی مدیترانه شرقی، ایجاد کریدور زنگزور در مرز مشترک ایران- ارمنستان، اشغال برخی مناطق در شمال سوریه و حملات غیرقانونی به شمال عراق و ... تنها گوشه‌ای از بلندپروازی‌های ترکیه در منطقه اوراسیا است؛ با این حال در تنظیم روابط دوجانبه ترکیه ملاحظات راهبردی همسایگان را درک کرده و با کشورهایی مستقلی همچون ایران و روسیه برای دور زدن تحریم‌ها کمک می‌کند.
با آنکه ترکیه یکی از اعضای ناتو محسوب می‌شود اما قدرت‌گیری دولت اسلام‌گرای اردوغان سبب شد تا تهران فرصت کم‌نظیری برای مهار تهدید غرب و ایجاد امکان‌های تجاری برای خنثی‌سازی تحریم‌های یکجانبه وزارت خزانه داری آمریکا پیدا کند. در سوی مقابل غربی‌ها نیز با چشمان باز روابط تهران- آنکارا را زیر نظر گرفته و در صورت نیاز به شبکه ضدتحریمی ایران ضربه می‌زنند. به عنوان مثال در سال ۲۰۱۷ رضا ضراب تاجر ایرانی- ترکیه‌ای به جرم همکاری با دولت جمهوری اسلامی و قاچاق طلا به جای پول نفت در آمریکا دستگیر و دادگاه وی در نیویورک برگزار شد. در این پرونده نام هفت نفر دیگر از جمله محمد ظفر چالایان وزیر سابق اقتصاد و سلیمان اصلان رئیس سابق بانک خلق ترکیه نیز دیده می‌شود. حال آمریکا امیدوار است تا در صورت روی کارآمدن قلیچدار اغلو مسیرهای دور زدن تحریم‌ها برای ایران مسدود شده و آنکارا برای هدف قراردادن شبکه ضدتحریمی ایران با واشنگتن همکاری کند.
بهره سخن
اردوغان بیش از آنکه مرد «ایدولوژی» یا «جنگ» باشد، فردی اهل معامله است. یک دهه تنش با قطب قدرت در منطقه غرب آسیا و سپس عادی‌سازی روابط با آنها نشان دهنده انعطاف پذیری اردوغان برای تغییر سریع سیاست‌ها و ائتلاف‌های راهبردی است. مسدود کردن برخی مسیرهای دور زدن تحریم‌های روسیه، اعلام چراغ سبز در خصوص خروج نیروهای این کشور از خاک سوریه و استقبال از سرمایه‌گذاران غربی برای حضور در ترکیه آخرین تغییر مواضع آقای رئیس جمهور پیش از انتخابات مه است.
با این حال به نظر می‌رسد قلیچدار اغلو از اقبال زیادی میان دولت‌های غربی برای پیروزی در انتخابات و تغییر میراث دولت اسلام‌گرای اردوغان دارد. پیروزی رهبر حزب جمهوری خواه خلق در انتخابات می‌تواند مقدمه‌ای برای «گردش به غرب» آنکارا در مناسبات بین‌المللی باشد اما به نظر نمی‌رسد این مهم در «کوتاه مدت» یا «بلند مدت» اتفاق بی‌افتد.
نظر شما