چرا «قطب شمال» عرصه جدید رویارویی غرب و شرق خواهد بود؟

خبرگزاری مهر، گروه بین الملل- آذر مهدوان: شاید تا چند سال پیش منطقه قطب شمال تداعی کننده تصویر یخی و برفی همراه با حیوانات قطبی بود اما تنش های اخیر در این منطقه چنان فضا را سیاسی کرده است که دیگر شناخت قطب شمال بدون تحلیل رویکردهای ناتو، روسیه و کشورهای حاشیه این قطب امکان پذیر نیست. از طرفی هر چند پیشتر به دلیل مسیرهای سخت و طاقت فرسا، وجود یخبندان در تمامی ماه های سال، رفتن به این مناطق غیر ممکن بود اما گرم تر شدن کره زمین و در نتیجه سرعت آب شدن بخچال ها نسبت به دیگر مناطق دنیا، دسترسی به قطب شمال را آسان‌تر کرده است. کما اینکه بسیاری از دولت ها به خصوص روسیه با کشتی های یخ شکن شرایط حضور خود را در شمالگان تثبیت کرده‌اند، به همین دلیل اگر چه گرم شدن کره زمین موجب نگرانی آینده جهان محسوب می‌شود اما همین اتفاق نوید بخش فرصت های جدید برای کشورهای حاشیه این قطب شده است.

نروژ، روسیه، سوئد، فنلاند، ایسلند، ایالات متحده آمریکا، کانادا و دانمارک که گرینلند بخشی از آن است از جمله کشورهای حاشیه اقیانوس منجمد شمالی هستند که اهداف نظامی و اقتصادی را دنبال می‌کنند و حالا در تلاش هستند تا مرزهای خود را دوباره ترسیم کنند تا از مزایای شمالگان بیشترین بهره برداری را داشته باشند.

اما سوال این است چرا شمالگان تا این اندازه توسط برخی کشورها مانند روسیه، آمریکا و حتی کشور چین که در همسایگی این منطقه قرار ندارد مورد توجه قرار گرفته است؟

دلیل این امر را می توان در چند موضوع اساسی بررسی کرد که مهم ترین دلیلش وجود منابع غنی انرژی و منابع معدنی در این منطقه است. این منطقه به داشتن نفت، گاز طبیعی، ماهی و منابع معدنی غنی شناخته می‌شود. واقعیت این است که ۱۶۰ میلیارد بشکه نفت و ۳۰ درصد گاز طبیعی جهان که هنوز کشف نشده در همین قطب شمال قرار دارد. حتی موسسه مطالعاتی چتم هاوس (Chatham Hous) در لندن تخمین زده که ذخایر گاز طبیعی در این منطقه به ۴۷ میلیارد متر مکعب می رسد که بزرگترین بخش آن در مناطق مرزی روسیه است. ضمن اینکه مایک پمپئو، وزیر امور خارجه اسبق ایالات متحده نیز گفته بود که قطب شمال محل نفت و گاز طبیعی و همچنین اورانیوم، ماهی، طلا، الماس و بسیاری از فلزات گرانبها است.

اما دلیل دیگر اهمیت قطب شمال مسیر تجاری این منطقه است. در این رابطه مطالعه ای در سال ۲۰۰۵ نشان می‌دهد اگر سرعت ذوب یخچال های طبیعی در قطب شمال به همین منوال ادامه یابد، اقیانوس منجمد شمالی ممکن است تا سال ۲۰۴۰ عاری از یخ بماند. آب شدن یخ ها باعث جابجایی برخی جاده ها و باز شدن مسیرهای دریایی جدید می شود. این وضعیت ممکن است زمینه را برای استفاده از مسیرهای جدید و تسلط بر این مسیرها از سوی کشورهای حاشیه منطقه، یجاد کند؛ کما اینکه در سال های اخیر موضوع کمربند یخی از سوی دولت چین مطرح شده است تا جایی که دولت چین در سال ۲۰۱۸ طرح قطب شمال خود را اعلام کرد. دولت روسیه نیز از سیاست چین در شمالگان حمایت به عمل آورده است. حتی این دو کشور در بیانیه مشترکی اعلام کرده اند که متعهد به حفظ قطب شمال به عنوان قلمرو صلح و همکاری سازنده هستند. آنیتا آناند وزیر دفاع ملی کانادا نیز پیشتر گفته بود که روسیه تنها تهدید در قطب شمال نیست بلکه چین نیز در این منطقه بسیار فعال شده است.

البته هدف اصلی دولت پکن تنوع بخشیدن به منابع انرژی و مسیر تجاری است که قطب شمال این فرصت را فراهم کرده است، این کشور که در جستجوی راه‌های تجاری جدید است قصد دارد به جای کانال های سوئز و مالاکا از طریق اقیانوس منجمد شمالی، مسیر تجاری را به سمت اروپا هموار کند.

اما در کنار اهمیت تجاری و اقتصادی قطب شمال، این منطقه می‌تواند مقصد جدیدی برای گردشگران باشد؛ ذوب شدن برف و یخ‌های قطب شمال فرصت های مهم و جدیدی را برای صنعت گردشگری جهان نیز می تواند فراهم کند.

البته صرفا ذوب شدن برف ویخ‌های قطب شمال برای ورود سیل آسای گردشگران کافی نیست و باید زیرساخت های آن نیز فراهم شود. نشت نفت، آلودگی های زیست محیطی و ایمنی مسافران از جمله چالش ها گردشگری در این منطقه طی سال های آینده است.

رقابت روسیه و ناتو در شمالگان

اما قطب شمال را صرفا نمی‌توانیم در بعد مزایای اقتصادی و گردشگری تحلیل کنیم زیرا وجود همین منابع غنی موجب اختلافات عمیق و رقابت قدرت میان روسیه و ناتو شده است. حتی تلاش آمریکا برای عضویت سوئد و فنلاند در ناتو را می توانیم در همین زمینه مورد بررسی قرار دهیم، زیرا هر چقدر که کشورهای حاشیه قطب شمال عضو ناتو شوند این به معنای برتری ناتو در مقابل روسیه است. میان روسیه و ناتو در دوره اتحاد جماهیر شوروی یک جنگ سرد در جریان بود و قطب شمال در طول جنگ سرد به جبهه ای بین ناتو و اتحاد جماهیر شوروی تبدیل شده بود. حتی برخی کشورها در اینجا پایگاه‌های نظامی ایجاد کردند و بر روی تجهیزات گران قیمت سرمایه‌گذاری کرده بودند.

اگر چه با پایان یافتن جنگ سرد این رقابت میان ناتو واتحاد جماهیر شوروی به پایان رسید اما ذوب شدن یخچال های طبیعی و در نتیجه آشکار شدن ویژگی های ژئواکونومیکی قطب شمال موجب رقابت ژئوپلیتیکی در این منطقه شده است، تا جایی که نه تنها کشورهای هم مرز با قطب شمال، بلکه کشورهای دیگری مانند فرانسه و انگلیس نیز مایل به مشارکت در ابتکارات نظامی ناتو در منطقه هستند. نکته جالب اینکه کشور ترکیه نیز خواهان داشتن نقشی فعال در قطب شمال است؛ آنکارا پیشتر درخواست کسب وضعیت کشور ناظر در شورای شمالگان را داده بود اما این پیشنهاد در سال ۲۰۱۵ با مخالف اعضای شورا مواجه شد.

بهره سخن

قدرت اقتصادی و تجاری می‌تواند نقش مهمی در افزایش قدرت نظامی یک کشور در عرصه بین المللی داشته باشد؛ کما اینکه در طول تاریخ تمامی کشورها در پی افزایش قدرت اقتصادی و تجاری در پی آن قدرت نظامی شان بوده اند. برای همین کشمکش های سیاسی و اقتصادی موجود میان روسیه و دیگر کشورهای حاشیه شمالگان امری به دور از منطق نیست. اما تنش ها در توسعه حاکمیت در مرزهای زمینی، اعلام منطقه انحصاری اقتصادی، تقلای دولت ها برای توسعه مرزهای فلات قاره، اختلاف بر سر حاکمیت جزایر و مرزهای دریایی از جمله مسائلی هستند که تبدیل به یک موضوع چند لایه ای در حقوق بین المللی شمالگان شده اند. تا جایی که از نظر بسیاری از کارشناسان روابط بین الملل همین اختلافات می‌تواند زمینه ساز بروز مجدد جنگ سرد به شکل رقابت نیروی دریایی بین روسیه و ناتو در اقیانوس منجمد شمالی شود.