اسامی برترین دانشمندان ایرانی در فهرست پژوهشگران پراستناد دنیا

خبرگزاری مهر - گروه دانش و فناوری: در روزهای اخیر فضای علمی کشور تحت تأثیر گزارش‌های دانشگاه‌های مختلف از سراسر کشور با عناوینی از جمله قرار گرفتن اعضای هیأت علمی آن دانشگاه در فهرست پژوهشگران پراستناد دو درصد برتر جهان قرار گرفته است.

اما فهرست پژوهشگران پراستناد دو درصد برتر جهان چیست؟ پایگاه اسکوپوس Scopus وابسته به ناشر الزویر Elsevier بزرگترین پایگاه نمایه‌های استنادی جهان است و ابزار مناسبی برای پژوهشگران در حوزه‌های مختلف است و میزان استنادات مقاله‌ها و کتاب‌ها به همراه متن آن‌ها را در اختیار قرار می‌دهد.

گروهی از پژوهشگران دانشگاه استنفورد در پروژه‌ای که در چند سال اخیر آن را کلید زده اند فهرست دانشمندان دو درصد برتر دنیا را براساس داده‌های پایگاه علمی اسکوپوس استخراج کرده اند که به «فهرست دانشگاه استنفورد» معروف شده است. این فهرست با توجه شاخص‌های متعددی از جمله تعداد مقالات تألیفی، ارجاعات، استنادها و سایر شاخص‌های علمی تهیه شده است.

«فهرست دانشگاه استنفورد» داده‌های پایگاه اسکوپوس را بر اساس روش شناسی ویژه ای تحلیل می‌کند. این روش شناسی ابداع شده، مجموعه‌ای از سنجه های استنادی استاندارد شده برای ارزیابی تأثیر استنادی پژوهشگران در رشته‌ها و حوزه‌های علمی مختلف است. این گروه از محققان با ترکیب این سنجه ها، شاخصی به نام «شاخص استنادی مرکب» را ابداع و در مقاله‌ای در سال ۲۰۱۶ آن را به عموم پژوهشگران دنیا معرفی کردند. این شاخص در واقع مبتنی بر تعداد استنادات دریافتی، جایگاه (الگوی هم-نویسندگی) و شاخص هرش نویسندگان است.

شرط ورود پژوهشگران به فرآیند رتبه‌بندی، انتشار حداقل پنج مقاله بود که در لیست نهایی علاوه بر یک صد هزار نفر برتر، دو درصد برتر هر حوزه موضوعی نیز به فهرست نهایی اضافه شد.

نکته جالب توجه این است که در سال‌های اخیر این فهرست آنقدر اهمیت پیدا کرده است که وزارت علوم، تحقیقات و فناوری از پژوهشگران پر استنادی که در این فهرست قرار می‌گیرند حمایت می‌کند و سعی دارد آنها را تشویق کند.

تازه‌ترین به روزرسانی «فهرست دانشگاه استنفورد» در مهرماه ۱۴۰۲ مقارن با اکتبر ۲۰۲۳ منتشر شده است. این فهرست، عملکرد استنادی نویسندگان را به ازای بروندادهای پژوهشی منتشر شده آنان در بازه زمانی ۱۹۶۰ تا ۲۰۲۲ در پنج حوزه موضوعی اصلی، ۲۲ حوزه موضوعی فرعی و ۱۷۴ رشته تحلیل کرده و بر این اساس، نویسندگانی را که در زمره پژوهشگران پراستناد دو درصد برتر جهان قرار گرفته اند معرفی کرده است.

علاوه بر آن «فهرست دانشگاه استنفورد» نسخه دیگری هم منتشر کرده است که در نسخه دوم فهرست پژوهشگران پراستناد دو درصد برتر جهان بازه زمانی استنادهای تحلیل شده، بازه زمانی استنادهای دریافتی یک ساله است.

فهرست پژوهشگران پراستناد دو درصد برتر ایران بر اساس عملکرد استنادی یکساله در سال ۲۰۲۲، تعداد ۲۱۳۸ پژوهشگر با وابستگی سازمانی جمهوری اسلامی ایران در میان تعداد کل ۲۱۰.۱۹۸ پژوهشگر بین‌المللی حضور دارند.

تعداد ۸۶۹ پژوهشگر با وابستگی سازمانی جمهوری اسلامی ایران در فهرست منتشر شده بر اساس عملکرد استنادی در دوران خدمت علمی، در میان تعداد کل ۲۰۴ هزار و ۶۴۳ پژوهشگر بین‌المللی حضور دارند.

توضیحی درباره شاخص استنادی فهرست اسامی نویسندگان دو درصد برتر استنفورد

شاخص استنادی مرکب (C) مجموعه‌ای از شش شاخص استنادی مجزا است که همگی در یک فرمول ریاضی با استفاده از لگاریتم و با وزن یکسان محاسبه شده است. پژوهشگران استنفورد در توضیح خود یادآور شدند: ضریب همبستگی این شش شاخص را با یکدیگر محاسبه کرده اند.

برای مثال، آنها دریافتند که در نمونه مورد بررسی (۸۴۱۱۶ نویسنده)، ضریب همبستگی مثبت بالایی بین تعداد کل استنادها و اچ ایندکس وجود دارد و نتیجه گرفتند که در اکثر مواقع تعداد کل استنادها و اچ ایندکس اطلاعات یکسانی در مورد رتبه و تاثیراستنادی یک نویسنده ارائه می‌دهند.

در عین حال، بین برخی از شاخص‌ها نیز همبستگی منفی یا عدم وجود همبستگی مشاهده شد. محققان دانشگاه استنفورد سعی کرده اند از طریق سه شاخص به استنادهای دریافتی نویسندگان در جایگاه‌های نویسندگی مختلف بر اساس میزان احتمالی تأثیرگذاری آنها در هر پژوهش وزن‌های متفاوتی بدهند.

روند حضور پژوهشگران ایرانی در فهرست پراستناد دو درصد برتر جهان نشان می‌دهد که شمار پژوهشگران پراستناد ایرانی در این پایگاه روند رو به رشدی بوده و از تعداد یک هزار و ۹۴۱ نفر در سال ۲۰۲۲ به ۲ هزار و ۱۳۸ نفر در سال ۲۰۲۳ رسیده است که رشدی حدود ۱۵ درصد را نشان می‌دهد.

حوزه‌های موضوعی پزشکی بالینی و مهندسی در صدر تعداد پژوهشگران حاضر در فهرست پراستناد دو درصد برتر جهان

در میان دانشگاه‌های کشور نیز دانشگاه تهران با تعداد ۱۰۶ پژوهشگر حاضر در فهرست پراستناد دو درصد برتر جهان در صدر قرار دارد و پزشکی بالینی در فهرست عملکرد یکساله و مهندسی در فهرست عملکرد دوران خدمتی دارای بیشترین محقق هستند.

۳۴ پژوهشگاه، دانشگاه و مؤسسه آموزش عالی و مرکز تحقیقاتی وابسته به وزارت علوم دارای یک محقق برتر در این فهرست هستند و از میان مؤسسات وابسته به وزارت بهداشت نیز ۱۱ مورد دارای یک محقق برتر هستند.

ضمن اینکه از میان ۱۴ حوزه موضوعی در گروه عملکرد دوران خدمتی و ۱۷ حوزه موضوعی در گروه عملکرد یکساله که پژوهشگران ایرانی در آن حضور دارند، چهار حوزه موضوعی پزشکی بالینی، مهندسی، شیمی و فناوری‌های استراتژیک (هوش مصنوعی، نانو، فرایندهای ساخت پیشرفته و…) دارای رتبه‌های اول تا چهار از نظر تعداد پژوهشگران پراستناد هستند.

در این گزارش دو جدول به عنوان برترین‌های کشور بر اساس رتبه ترکیبی C بر اساس فهرست دانشگاه استنفورد استخراج شده است.

در این جداول موارد متعددی از جمله سال اولین انتشار، سال آخرین انتشار، تعداد مقالات فردی، اولین مقاله تألیف شده، مجموع ارجاع به مقالات تکی، اولین نوشته شده، میزان ارجاعات به اولین مقاله، ارجاع به آخرین مقاله، تعداد مقالات و استنادات متمایز، نسبت کل استنادها به مقالات، تعداد مقالات ۱۹۶۰-۲۰۲۲ که حداقل یک بار مورد استناد قرار گرفته اند، کل استنادها، h-index تا پایان سال ۲۰۲۲، hm-index تا پایان سال ۲۰۲۲، میزان مقالات و استنادات در رشته‌ها، زیررشته ها و طبقه بندی‌های متعدد موضوعی درج شده است.

در جداول این گزارش تنها نام و مؤسسه محقق، رشته، تعداد مقالات در بازه زمانی اعلامی و رتبه در امتیاز ترکیبی C، میزان h-index تا پایان سال ۲۰۲۲ و تعداد محققان ایرانی حاضر در فهرست ذکر شده است.

اسامی نفرات برتر براساس ۱۴ حوزه موضوعی بر اساس عملکرد استنادی در دوران خدمت علمی در «فهرست دانشگاه استنفورد»

قابل ذکر است، در بخش تحقیقات زیست پزشکی نام یوسف هاتفی از دانشکده پزشکی دانشگاه تربیت مدرس در ردیف اول قرار دارد اما ۱۹۰ مقاله این دانش آموخته در سال‌های ۱۹۷۵ تا ۲۰۰۶ به ثبت رسیده است و H ایندکس یوسف هاتفی ۳۴ است و رتبه بر اساس نمره ترکیبی c در فهرست استنفورد ۳۹۱۷۶ است.

اسامی نفرات برتر براساس ۱۷ حوزه موضوعی بر اساس عملکرد یکساله در «فهرست دانشگاه استنفورد»

همچنین در این بخش لازم به ذکر است، در بخش علوم اجتماعی نام حسین محمدی از دانشگاه علامه طباطبایی در ردیف اول قرار دارد اما از این دانش آموخته ۷ مقاله در سال‌های ۲۰۱۴ تا ۲۰۱۵ به ثبت رسیده است و H ایندکس حسین محمدی ۵ است و رتبه بر اساس نمره ترکیبی c در فهرست استنفورد ۷۷۷۸۹ است.

در حوزه‌های موضوعی فلسفه و الهیات، روانشناسی و علوم شناختی و هنرهای تجسمی و نمایشی، نامی از محققان برتر ایرانی نبود.

نکته جالب توجه دیگری که در این دو فهرست وجود دارد این است که در جمع ۸۷۱ نفری پژوهشگران پراستناد ایران در فهرست مبتنی بر عملکرد دوران خدمتی، در تمامی رشته‌های علمی محسن شیخ الاسلامی کندلوسی از دانشگاه صنعتی نوشیروانی بابل در گروه مهندسی با رتبه ترکیبی C عدد ۴۰۱ در صدر تمام محققان کشور قرار دارد.

شیخ الاسلامی ۴۹۳ مقاله دارد که آن را در سال‌های ۲۰۱۱ تا ۲۰۲۳ تألیف کرده است. ضمن اینکه در بخش زیر گروه رشته شیمی و فیزیک نیز در رتبه اول گروه خود قرار دارد.

اما در جمع ۲ هزار و ۱۳۸ محقق پراستناد کشور در رشته‌های مختلف نیز ۲۰ نفر اول از محققانی هستند که در سال‌های اخیر همواره در میان برترین‌های علمی قرار داشته اند.

اسامی ۲۰ نفر برتر بدون تفکیک حوزه موضوعی بر اساس عملکرد یکساله در «فهرست دانشگاه استنفورد»

براساس بررسی‌های صورت گرفته سهم اصلی وابستگی سازمانی پژوهشگران پراستناد ایرانی به وزارت علوم، تحقیقات و فناوری با میزان ۶۸.۵۱ درصد اختصاص دارد. پس از آن ۳۷.۰۹ درصد پژوهشگران پراستناد ایرانی وابسته به وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی هستند.

دانشگاه آزاد اسلامی نیز با ۱۶۰ پژوهشگر پراستناد دارای سهم حدود ۷ درصدی و سایر دستگاه‌ها و مراکز آموزش عالی و پژوهشگاه‌ها سهمی حدود ۳ درصدی در میان پژوهشگران پراستناد دارند.

به گزارش مهر، به طور کلی، تعداد پژوهشگران ایرانی پراستناد یک درصد برتر دنیا از سال ۱۳۹۸ تاکنون شناسایی شده، رشد قابل توجهی داشته است و تعداد دانشمندان ایرانی این فهرست از سال ۱۳۹۷ تا ۱۴۰۲ رشد قابل توجهی داشته است. از آنجا یکی از شاخص‌های علم سنجی بررسی استنادات و مقالات علمی و حضور در جمع پژوهشگران پر استناد است امید می‌رود این رشد تعداد پژوهشگران در نظام علمی کشور نیز بروز و ظهور یابد.