برنامه‌های حفاظت از ذخایر ژنتیکی حیات وحش

به گزارش خبرگزاری مهر، سازمان حفاظت محیط زیست اعلام کرد: حفظ ذخایر ژنتیکی در حوزه‌های مختلف به ویژه حفاظت از تنوع زیستی، سلامت و بهداشت، امنیت اقتصادی و امنیت غذایی اهمیت ویژه‌ای دارد.

حداقل ۴۰ درصد اقتصاد جهان و ۸۰ درصد نیازهای بشر وابسته به ذخایر ژنتیکی و مشتقات زیستی است. در عصر حاضر، افزایش جمعیت جهان، افزایش خطرات محیط زیستی مانند افزایش دمای کره زمین و تشدید خشکسالی‌ها و شیوع بیماری‌های نوپدید و واگیردار و دیگر موارد مشابه، امنیت غذایی، سلامت و بهداشت جامعه را به شدت تهدید می‌کنند. از این رو بدون شک یکی از راه‌های اصلی برون رفت از این بحران‌های جدی، توجه به ظرفیت‌ها و قابلیت‌های ذخایر ژنتیکی است.

تنوع ذخایر ژنتیکی و زیستی یک کشور می‌تواند توانایی مقابله در برابر تهدیدات زیستی را افزایش دهد. در حقیقت، هر چه تنوع درون گونه‌ای و برون گونه‌ای بیشتر باشد، احتمال وجود صفات و ویژگی‌های خاص برای تحمل شرایط سخت آتی بیشتر خواهد بود.

علاوه بر کاربرد رویکردهای ژنتیکی در حفاظت از گونه‌های بومی / اندمیک و در خطر انقراض یک کشور، کشف و شناخت ویژگی‌های ژنومی گونه‌های بیگانه مهاجم، به عنوان یکی از پنج عامل اصلی تهدید تنوع زیستی جهان، اهمیت زیادی داشته و نقش مهمی در پیش‌بینی درست رفتار تهاجمی این گونه‌های بیگانه دارد. برای مثال، تاکنون، ژنوم بیش از ۱۰۰ گونه بیگانه مهاجم توالی‌یابی شده و در پایگاه‌های داده‌ای تخصصی به ثبت رسیده‌اند.

با توجه به اهمیت موضوع، به تازگی، پایگاه داده‌ای تهاجم (InvasionDB)، به عنوان یک پایگاه داده‌ای ژنوم گونه‌های بیگانه مهاجم معرفی شده است. در این زمینه، نمونه‌برداری دی‌ان‌ای محیطی (Environmental DNA یا eDNA)، از یک سو به عنوان یک ابزار بسیار ارزشمند به منظور حفاظت از گونه‌های در خطر انقراض به شمار می‌رود و از سوی دیگر یک ابزار مهم در پایش و واکنش سریع در برابر معرفی گونه‌های بیگانه مهاجم است. بنابراین، توجه به جنبه‌های مختلف و استفاده از ابزارها و فناوری‌های نوین در حفاظت از ذخایر ژنتیکی کشور اهمیت ویژه‌ای دارد.

کشور ایران به دلیل شرایط جغرافیایی و موقعیت استراتژیک در بین زون‌های زیست جغرافیایی جهان، برخورداری از تنوع اقلیمی، پوشش دادن دو گستره بزرگ از کانون‌های داغ تنوع زیستی جهان (مناطق دارای تنوع زیستی قابل توجه در سطح جهان)، وجود منابع آبی عظیم دریای خزر در شمال و خلیج فارس و دریای عمان در جنوب، از ذخایر ژنتیکی خیره کننده‌ای برخوردار است. به رغم برخی کمبودها، با توجه به ذخایر ژنتیکی غنی کشور در صورت مدیریت و بهره‌مندی صحیح از فناوری‌های نوین و هماهنگی و همکاری متقابل بین دستگاه‌های مسئول، فرصتی مناسب برای حفاظت و بهره برداری پایدار از این ذخایر ارزشمند را خواهیم داشت.

اولین گام در حفاظت از منابع و دارایی‌های زیستی، کسب شناخت کمی و کیفی مناسب از این دارایی‌ها است. به عنوان مثال، باید بدانیم که ذخایری ژنتیکی کشور دارای چه ویژگی‌هایی هستند؟ پراکنش جغرافیایی ذخایر ژنتیکی کشور چگونه است؟ علی‌رغم تلاش‌های گسترده‌ای که تاکنون صورت گرفته است، هنوز شناخت مدونی از موجودی ذخایر ژنتیکی کشور وجود ندارد.

یکی دیگر از گام‌های اساسی در زمینه حفاظت از ذخایر ژنتیکی کشور، تدوین و تصویب قوانین و مقررات مناسب است که در این خصوص قانون حفاظت و بهره برداری از منابع ژنتیکی کشور در سال ۱۳۹۷ ابلاغ شده است. حفاظت از ذخایر ژنتیکی حیات وحش به استناد قوانین و اسناد بالادستی، از جمله قانون یاد شده، یکی از وظایف مهم سازمان حفاظت محیط زیست محسوب می‌شود. شناسایی، نگهداری، ثبت، پایش و احیای منابع ژنتیکی حیات وحش کشور و دانش سنتی مرتبط با آن، استیفای حقوق ملی و صیانت از آن در سطح داخلی و بین‌المللی، ارتقای آگاهی‌های عمومی و دانش تخصصی مربوط، شناسایی عوامل تهدید کننده، پیشگیری و به حداقل رساندن تهدیدهای متوجه ذخایر ژنتیکی حیات وحش کشور از جمله وظایف قانونی سازمان حفاظت محیط زیست در زمینه حفاظت از منابع ژنتیکی حیات وحش کشور هستند. در همین راستا و به منظور انجام تکالیف قانونی سازمان به نحو مطلوب، اقدامات ذیل در دستور کار قرار دارد:

- تجدیدنظر و به روز رسانی در برنامه‌ریزی‌های بانک ژن ستاد و شش بانک ژن استانی به عنوان بانک‌های ژن موازی و ارتقای کمی و کیفی آنها

- تدوین، به روز رسانی و ابلاغ دستورالعمل‌های مرتبط با قوانین و اسناد بالادستی

- تهیه نقشه ژنتیکی گونه‌های در تهدید حیات وحش کشور

- غنی سازی بانک‌های ژن از نظر تعداد و پراکنش جغرافیایی نمونه‌های زیستی و غنای گونه‌ای

- فراهم نمودن زیرساخت‌های لازم جهت ایجاد و تکمیل سامانه‌های اطلاعاتی، به منظور ساماندهی داده‌ها و اطلاعات منابع ژنتیکی در حوزه حیات وحش

- برنامه‌ریزی و اقدام در خصوص استفاده از فناوری‌ها و رویکردهای نوین در حفاظت و مدیریت ذخایر ژنتیکی نظیر کاربرد هوش مصنوعی

- ارزیابی و اقدام در زمینه فراهم نمودن زیرساخت‌های لازم به منظور ایجاد بانک سلولی گونه‌های در معرض خطر در سازمان حفاظت محیط زیست

- تنویر افکار عمومی و تقویت دانش تخصصی در زمینه حفاظت از ذخایر ژنتیکی حیات وحش

- تقویت ارتباط با سازمان‌های مسئول، دانشگاه‌ها، انجمن‌ها و مراکز علمی پژوهشی در زمینه حفاظت و مدیریت ذخایر ژنتیکی حیات وحش

با توجه به جایگاه مهم ذخایر ژنتیکی در توسعه و تعالی کشور و مسؤولیت سنگین ما در برابر نیازهای حیاتی نسل‌های امروز و آینده، همکاری و تعامل تمام دستگاه‌های ذیربط در حفاظت و پاسداری از این نعمت‌های الهی بسیار حائز اهمیت است.