زیر پای ایرانی‌ها؛ تاج سر خارجی‌ها

خبرگزاری مهر؛ گروه مجله _ مبینا افراخته: شما اهل کدام گوشه از ایران هستید؟ شمال غربی از حوالی آذربایجان؟ روی خط مرزهای شرقی از دیار خراسان؟ از نصفه جهان؟ از میانه کرمان؟ خیلی از ایرانی‌ها از جای جای کشور این اقبال را دارند که فرشبافی را از نزدیک دیده باشند. اگر از خانه پدری هم با فرش و فرش‌بافی آشنا نشده باشید، حتماً در بازی‌های ملی تیم فوتبال دیده‌اید که یک تکه قالیچه دستباف ایرانی به نشانه احترام تقدیم تیم مقابل می‌شود. اسب پیش‌کشی را دندان نمی‌شمارند اما بی‌تعارف و رک اگر بخواهیم نگاه کنیم این هدیه همیشه یک سر و گردن از هدایای طرف‌های مقابل بالاتر بوده است.

فرش به عنوان یکی از نمادهای فرهنگی و هنری ایران از زمان‌های قدیم تا به امروز همیشه بین مردم کشور و حتی سایر ملت‌ها جایگاه ویژه‌ای دارد. این هنر بی نظیر با تاریخچه‌ای بسیار قدیمی، به عنوان یکی از شاخه‌های هنرهای دستی و صنایع دستی ایران شناخته می‌شود.

طرح‌ها، رنگ‌ها، کیفیت بافت و استفاده از مواد اولیه با کیفیت بسیار بالا، جایگاه قالی ایرانی را در میان صنایع دستی جهان بسیار بالا برده است. فرش‌های ایرانی از جنس پشم، پنبه یا ابریشم ساخته می‌شوند که همین استفاده از پشم گوسفندان محلی با کیفیت بالا باعث می‌شود که فرش‌های ایرانی نرم، لطیف و با دوام باشند. همچنین استفاده از ابریشم در برخی از فرش‌ها، زیبایی و لطافت بسیار زیادی به آن‌ها می‌بخشد.

فرش‌های ایرانی به دلیل زیبایی و تنوع بسیار در طرح مورد توجه قرار دارند. این طرح‌ها معمولاً الهام گرفته شده از عناصر طبیعت، گل و گیاهان، حیوانات، مناظر شهری و الگوهای هندسی هستند. هر منطقه در ایران دارای طرح‌ها و نقش‌های خاص خود است و بافت هر کدام از مناطق مختلف ایران با توجه به شرایط آب و هوایی، میزان دسترسی به مواد اولیه و خلق و خوی مردمان آن خطه متفاوت از مناطق دیگر و منحصر به فرد است. در ادامه به معرفی برخی استان‌ها در زمینه تولید و بافت فرش می‌پردازیم:

تبریز

فرش تبریز یکی از معروف‌ترین و با ارزش‌ترین انواع فرش‌های دست‌بافت ایرانی است. قالی‌بافی در این شهر سابقه بسیار طولانی دارد و در زمان هلاکوخان مرکز عمده تولید و خرید و فروش قالی بوده است. فرش‌هایی که در این استان تولید می‌شوند معمولاً دارای طرح‌های گل و بته‌های زیبا و هنرمندانه است که به آن‌ها زیبایی و ارزش بیشتری می‌بخشد. طرح زیرخاکی تبریز یکی از طرح‌هایی است که گاه فاقد حاشیه بوده و همه سطح فرش از نقش‌های سرستون‌های بناهای تاریخی و گلدان‌ها و ظرف‌های قدیمی پوشیده شده است.

کمی آن طرف تر از تبریز، هریس از دیگر مراکز فرش دست باف مرغوب است. فرش دست باف هریس شهرت زیادی دارد. فرش‌های ابریشمی، پشمی و خوش آب و رنگ آن از قدیم طرف داران زیادی در بازارهای داخلی و خارجی داشته‌اند. هرچند فرش‌های هریس در سبک مشخصی بافته می‌شوند، ولی کمتر پیش می‌آید که مشابه یکدیگر باشند.

اصفهان

فرش اصفهان نیز یکی فرش‌های زبان زد در دنیاست که معمولاً دارای طرح‌های شاهنشاهی، گل و بته‌های زیبا و الگوهای بی نظیر است. اصفهان در دوره صفویه از مراکز مهم بافت فرش دست باف در ایران بود. در این شهر تعدادی کارگاه بافت فرش دست باف سلطنتی شروع به کار کردند که در آنها برای دربار صفویه قالی بافته می‌شد. بعد از پایان دوران صفویه و به علت ناآرامی‌های موجود در ایران، بعضی هنرمندان از کار خود دست کشیدند. در نتیجه هنر بافت فرش هم در اصفهان رو به رکود گذاشت.

با همه اینها، بدون شک نائین اصفهان را می‌توان جزو ده شهر موفق در حوزه فرش‌بافی دانست. فرش نائین نه تنها در داخل کشور طرفداران زیادی میان فروشنده‌ها و خریداران فرش دارد، بلکه شهرت جهانی هم به دست آورده است. فرش‌های شاه عباسی و لچک ترنج، پر از طرح‌های اسلیمی، ختایی و نقوش سنتی ایرانی، اصلی‌ترین طرح‌های مورداستفاده در فرش نائین هستند.

کاشان

علاقه مندان به فرش ماشینی، حتی از دیگر کشورهای جهان هم برای خرید مطمئن، به کاشان سفر می‌کنند. البته قالی‌های نفیسی که در این شهر بافته شده‌اند هم از شاهکارهای بافندگی زمان خود بودند. کارخانه‌های فرش ماشینی در بیشتر شهرهای کشور مشغول فعالیت هستند، ولی بسته به امکانات، در بعضی شهرها بیشتر و فعال‌تر هستند. کاشان هم با بیش از دوهزار واحد فعال در عرصه طراحی، تولید و عرضه فرش ماشینی، یکی از همان شهرهاست و چه بسا می‌توان کاشان را پایتخت فرش ماشینی ایران دانست.

خراسان

بافنده‌های خراسانی که تعداد آنها بسیار زیاد است، معمولاً فرش‌های خود را در اندازه‌های شش متر به بالا، تا حدودی عریض و شبه مربع، به رنگ قرمز و با گره‌های ترکی و فارسی می‌بافند. طرح‌های رایج در قالی‌های خراسان بیشتر به سبک طرح‌های گل‌دار شامل شاه‌عباسی لچک و ترنج، شاه‌عباسی افشان، لچک و ترنج طرّه دار، گلدانی، بته‌ای سرتاسری، هراتی و طرح‌های تصویری با نقش‌های انسان و حیوان است. از مراکز مهم قالی بافی در خراسان هم می‌توان به مشهد، بیرجند، قائن، سبزوار و قوچان اشاره کرد.

کرمان

کرمان یکی دیگر از مراکزی است که سابقه قالی‌بافی در آن به چندین قرن پیش می‌رسد. قبل از ایجاد قالی‌بافی در کرمان این شهر یکی از مراکز مهم تولید شال بوده و شال‌های تولید شده در آن، شهرت جهانی داشته است؛ ولی پس از مدّتی استفاده از پارچه‌های شالی از رونق افتاد و این رکود باعث شد که هنرمندان کرمانی به هنر قالی‌بافی روی بیاورند. هنر چشم‌نواز کرمانی‌ها باعث شد بتوانند شهرت جهانی کسب کنند.

شهرت جهانی فرش کرمان به دلیل کثرت نقش‌های آن و استفاده از رنگ‌های متنوعی است که با هم هماهنگی خاصّ و متعادل دارند. طرح‌های معروفی که در کرمان بافته می‌شود بته‌ای، شاه‌عباسی، لچک و ترنج است. رنگ‌های به کار رفته در فرش کرمان متنوع و زمینه‌های آن به رنگ‌های قرمز لاکی، آبی سورمه‌ای، سبز روشن، بژ و سایر رنگ‌ها است که با گره فارسی بافته می‌شود.

مرکزی

فرش اراک از اواسط حکومت ناصرالدین شاه بود که مطرح شد و شهرت جهانی پیدا کرد. تنوع طرح فرش در استان مرکزی آن قدر بالاست که بعضی استان‌ها تلفیقی از نقشه‌های این منطقه را به عنوان طرح‌های جدید به کار می‌برند. نقوش فرش مرکزی، بیشتر از طرح‌های محلی است و طی دهه‌های اخیر هم دچار تحولاتی شده است.

طرح‌های به کار رفته در فرش‌های اراک شامل لچک و ترنج گلدار، هراتی و… است که در زمینه‌های قرمز گلی، عاجی، بژ و قرمز مسی با رنگ‌های معمولاً بلوطی، قرمز، مسی، بژ و آبی آن را نقش می‌زنند. علاوه بر اراک، شهرهای ساروق، فراهان و تفرش نیز دستی بر آتش فرشبافی دارند.

فرش‌های ایرانی به تقسیمات مختلفی مانند قالی، کلاسیک، تابلو فرش و گلیم تقسیم می‌شوند. فرش‌های ایرانی به دلیل کیفیت بالا، طرح‌های زیبا و شناخت جهانی، استعداد خوبی برای صادرات دارند. صادرات فرش‌های ایران به کشورهای مختلف جهان، علاوه بر درآمدزایی بالای کشور، نقش بسزایی در حفظ و حراست این هنر بزرگ دارد.

بی شک زمانی که صحبت از کیفیت و دیرینگی فرش دستبافت می‌شود نام کشور ایران است که می‌درخشد و همواره فرش‌های دستباف ایرانی جزو با کیفیت ترین و مرغوب ترین محصولات فرش دستبافت در سراسر جهان بوده اند؛ اما چند سالی است که کشورهای دیگری برای رونق بخشیدن به صادرات و درآمدهای خود تولید فرش را آغاز کرده‌اند.

کشورهایی همچون ترکیه، هند، پاکستان، افغانستان، مغرب و نپال. چین نیز برای سال‌های طولانی در راستای تولید فرش و گلیم شرقی فعالیت داشته است. فرش‌های چینی علاوه بر زیبایی دارای کیفیت خوبی نیز هستند اما باید گفت که هنوز به صورت کامل در مسیر شکوفایی قرار نگرفته‌اند. همچنین باید گفت که تولید فرش چینی امروزه عمدتاً به صورت ماشینی صورت می‌گیرد.

اما نکته مهم آن است که فرش‌های ایرانی به دلیل زیبایی، کیفیت و تاریخچه بسیار طولانی، همواره مورد توجه افراد مشهوری در خارج از ایران بوده؛ طوری که پای آن به خانه سیاستمداران و سلبریتی‌های مشهورشان هم رسیده است. افراد سرشناسی در جهان، چه در قلب اروپا چه در آمریکا و چه در اسیاسی شرقی، قالیچه ایرانی در خانه خود دارند و آن را یک زینت ارزشمند و نماد فرهنگ و هنر می‌شناسند.

همه اینها گوشه کوچکی از تاریخچه و استعداد فرش ایرانی است که این روزها به واسطه فرصت‌طلبی سایر کشورها به خطر افتاده است؛ هنری که اگر حال کارآفرینان و صنعت‌گرانش خوب نباشد ممکن است زیر سایه مشکلات اقتصادی و تجاری رنگ ببازد و کم‌جان شود. نباید فراموش کنیم فرش ایرانی شاید زیر پای ما باشد اما از نظر زیبایی‌شناختی و هنری تاج سر خارجی‌هاست!