خبرگزاری مهر، گروه بین الملل: مقامات ارمنستان و ایران سال‌هاست که حجم مبادلات تجاری یک میلیارد دلاری را به عنوان شاخص مطلوب برای تجارت بین دو کشور هدف‌گذاری کرده‌اند و به‌تازگی نیز درباره شاخص سه میلیارد دلاری به بحث و گفتگو نشسته‌اند. همانطور که پویایی تجارت ارمنستان-ایران را از نظر می‌گذرانیم، بیش از پیش آشکار می‌شود که سقف سه میلیارد دلار نیز احتمالا در آینده نزدیک شکسته نخواهد شد. علاوه بر این، همزمان با نزدیک شدن تدریجی به هدف‌گذاری یک میلیارد دلاری، ما هنوز به این آستانه دست نیافته‌ایم. با این حال، در نزدیکی این هدف قرار داریم.
حجم مبادلات تجاری ارمنستان و ایران در سال ۲۰۲۱ برای نخستین بار از نیم میلیارد دلار و در سال ۲۰۲۲، این رقم از ۷۰۰ میلیون دلار عبور کرد. براساس داده‌های موجود، تجارت دوجانبه در سال ۲۰۲۳ برابر با ۶۹۰ میلیون دلار بود که نسبت به سال پیش از آن، کاهشی جزئی را نشان می‌دهد. در مجموع حجم تجاری ایران و ارمنستان در سال‌های اخیر روند مثبتی داشته است.
هرچند که این موضوع دستاوردی قابل تمجید محسوب می‌شود، نگاهی دقیق‌تر به ماهیت تجارت ارمنستان-ایران پرده از برخی روندهای مهم برمی‌دارد. به طور مشخص، تراز تجاری به شدت دچار انحراف شده است. واردات از ایران به مراتب از صادرات بیشتر بوده است. براساس داده‌های سال ۲۰۲۳، تقریبا ۸۴ درصد تجارت ارمنستان-ایران را واردات از ایران تشکیل می‌دهد.
اگر به داده‌های ۱۰ سال گذشته و به طور مشخص حد فاصل سال‌های ۲۰۱۳ تا ۲۰۲۳ نگاهی بیندازیم، می‌توان دید که گرچه هم واردات از ایران و هم صادرات به آن دارای نوسان بوده و گاهی اوقات افزایشی و گاهی مواقع کاهشی بوده، اما صادرات از ایران به ارمنستان روندی افزایشی داشته است. در سوی مقابل، صادرات ارمنستان به ایران در همین بازه زمانی، نسبتا یکنواخت بوده است.
معتقدم که اگر ناترازی تجاری تا حدی مدیریت شود، گردش تجاری رشدی باثبات‌تر و سریع‌تر را تجربه خواهد کرد. حل این ناترازی همچنین به همکاری اقتصادی باثبات‌تر و درازمدت نیز کمک خواهد کرد. هرچند که این ناترازی محصول طبیعی ساختار اقتصادی هر دو کشور ارمنستان و ایران است اما پذیرش این مساله در ایران، مساله‌ای دلگرم‌کننده است. از این رو، هر دو کشور باید برای حل و فصل این مساله، تلاش بیشتری کنند.
موضوع دیگری که تجارت ما را تحت تاثیر قرار می‌دهد، محتوای صادرات ارمنستان به ایران است. بیش از ۵۰ درصد این صادرات را حوزه برق تشکیل می‌دهد. در برخی سال‌ها به عنوان مثال در سال ۲۰۱۳ و ۲۰۱۴، ، سهم برق در مجموع صادرات ۹۰ درصد بوده است. به‌تازگی البته این روند به نوعی بهبود یافته است؛ در سال ۲۰۲۳ سهم برق ۶۲ درصد بود. علاوه بر این، طیف و تنوع محصولات صادراتی به ایران نیز گسترش یافته است.
به‌رغم این تغییر مثبت، برق همچنان بخش اعظم صادرات ارمنستان به ایران را تشکیل می‌دهد. این مساله نشانگر این است که گرچه صادرات روند افزایشی دارد، همچنان تنوع‌بخشی به کالاهای صادراتی، نیازی مبرم به شمار می‌رود.
برای مقایسه جالب است که بدانیم گرچه گاز عمده صادرات از ایران است، اما کالاهای وارداتی از این کشور تنوع به مراتب بیشتری دارد و در آن واردات گاز به عنوان برق صادراتی ارمنستان به ایران، چشمگیر نیست. در این رابطه نیز تغییرات قابل توجهی اعمال شده است. در سال ۲۰۲۳، مجموع سهم گار صادراتی از ایران به ارمنستان، تنها ۱۰ درصد بوده و این در حالی است که این رقم در سال ۲۰۱۳ عدد ۳۳ درصد را نشان می‌داد. دلیل این کاهش تا حد زیادی رشد صادرات سایر کالاها بوده است.علاوه بر این، در سال ۲۰۲۳ عمده صادرات از ایران به ارمنستان آهن و فولاد غیرآلیاژی بود. از جمله سایر کالاهای صادراتی مهم می‌توان به فرآورده‌های نفتی، مصالح ساختمانی، میوه و سبزیجات، فلزات و مواد شوینده اشاره کرد.
زمانی که به کالاهای صادراتی پیشتاز از ارمنستان به ایران نگاه می‌کنیم، شاهد تنوع و تغییر آنها طی سالیان هستیم اما دسته‌بندی‌های اصلی باز قرار زیر است:
مس
سیگار
گوسفند و گوشت گوسفندی
شکلات
آهن و فولاد
موتور محرک ابزارآلات
موتورسیکلت
در سال ۲۰۲۰ به دلیل همه‌گیری کووید-۱۹، اتانول(غیرخوراکی) نیز جزو محصولات صادراتی پیشتاز بود.
دیگر مولفه مهمی که می‌خواهم به آن اشاره کنم، تاثیر توافق‌نامه موقت تجارت آزاد است که بین اتحادیه اقتصادی اوراسیا(EAEU) و ایران در زمینه تجارت ارمنستان-ایران امضا کردند. براساس این توافق، ۳۶۰ فقره کالا در فهرست تعرفه‌های گمرکی ترجیحی و کاهشی برای صادرات از اتحادیه اوراسیا به ایران و همچنین ۵۰۲ فقره کالا به واردات از ایران به اوراسیا اضافه شد.
به منظور روشن شدن این موضوع، سه سال پیش از این توافق، در سال ۲۰۱۶ تجارت دوجانبه بین ارمنستان و ایران معادل حدود ۲۳۰ میلیون دلار بود به طوری که تقریبا ۷۰ درصد آن را واردات از ایران به ارمنستان تشکیل می‌داد. از این حجم واردات، تنها ۱۲.۳ درصد از دسته‌بندی بود که بعدها به فهرست کالاها با تعرفه ترجیحی اضافه شد.
تجارت بین دو کشور در سال ۲۰۲۲ به حدود ۷۱۰ میلیون دلار افزایش پیدا کرد که ۸۴ درصد آن، واردات به ارمنستان را تشکیل می‌داد. با این حال، سهم کالاهای ممتاز در آن، دوبرابر شد و به ۲۵.۳ درصد رسید. این مساله نشان می‌دهد که کالاهای مشمول تعرفه‌های ترجیحی برای مصرف‌کننده نهایی در ارمنستان ارزان‌تر شد.
زمانی که پای صادرات از ارمنستان در میان باشد، شرایط متفاوت است. در سال ۲۰۱۶ و پیش از توافق مذکور، ۱۶ درصد صادرات ارمنستان به ایران از دسته‌بندی‌هایی تامین می‌شد که بعدها در فهرست تعرفه ترجیحی گنجانده شد. این سهم تا سال ۲۰۲۲ به تنها ۲.۴ درصد رسید و عمدتا هم شامل شکلات و سایر کالاهای مرتبط می‌شد.
به عبارت دیگر، صادرات کالاهای مشمول تعرفه ترجیحی به طور چشمگیری کاهش پیدا کرد و به سطحی قابل چشم‌پوشی رسید. این مساله نشان می‌دهد که کسب‌وکارهای ارمنستانی به دلایل مختلف، قادر نبوده‌اند تا از فرصت صادرات کالاهای ارزان‌تر به بازار بزرگ ایران، منفعت کامل را ببرند. این موضوع با شرایط سایر اعضای اتحادیه ارواسیا همچون روسیه و قزاقستان متفاوت است؛ کشورهایی که بیش از نیمی از صادرات‌شان را کالاهایی تشکیل می‌دهد که از تعرفه ترجیحی بهره می‌برند.
با در نظر گرفتن جمیع جهات، معتقدم که چنین رویدادهایی، سکویی فوق‌العاده برای برجسته‌سازی جنبه‌ها و چالش‌های پیش روی تحولات روابط دوجانبه از جمله روابط تجاری و اقتصادی فراهم و از تلاش‌ها در راستای فایق آمدن بر این موانع از طریق اقدام مشترک حمایت می‌کند.
*ژانا واردانیان، ایران‌شناس مرکز اوربلی ارمنستان
نظر شما