اقامتگاه‌های بوم گردی در مسیر توسعه گردشگری سبز

به گزارش خبرنگار مهر، محمد جهانشاهی دبیر کمیته ملی طبیعت گردی، عضو انجمن متخصصان گردشگری ایران در یادداشتی که در اختیار خبرنگار مهر قرار داد نوشت: گردشگری سبز همان گونه که از پسوندش مشخص است یک سو گیری به سمت محیط زیست دارد. این رویکرد حاصل چرخش از سمت گردشگری انبوه و مصرف گرایانه صرف به سمت گردشگری پایدار محور است. پایداری در معنای دوام آوردن در تناسب با چرخه حیات.

از دهه ۹۰ میلادی حساسیت‌های جدی تری نسبت به چگونگی مواجهه با محیط پیرامون شکل گرفته است. حساسیت‌هایی که پارادایم غالب آن دهه یعنی توسعه پایدار را رقم زد، توجه به کیفیت توسعه با نگاه به آینده که رفته رفته شامل متغیرهای کمی در بخش‌های مختلف شد و توجه به مقوله ظرفیت برد و تحمل.

امروز این نگاه‌ها عمیق‌تر شده است. توسعه پایدار شاید به لحاظ مفهومی و نظری قابل قبول تر باشد تا در عمل.

امروز شاهد سرعت تحولات چشمگیری در حوزه‌های مختلف هستیم. در حالی وارد قرن بیست و یکم شده‌ایم که رشد جمعیت جهانی، شدت مصرف منابع پایه، تعارضات سیاسی، چالش‌های زیست محیطی و … دغدغه‌های جدی هستند.

در دنیایی که تغییرات اقلیمی یک چالش جهانی است و در کنارش تغییرات سر سام آور فن آوری و هوش مصنوعی یک ابهام بزرگ دیگر را پیش پای انسان گذاشته، شاید اغراق آمیز نباشد که فکر کنیم تنها فعالیتی که می‌تواند همچنان انسان‌ها را در کنار هم و برای هم به حرکت در آورد، صنعت انسان محور گردشگری است. بدون انسان و بدون جا به جایی انسان‌ها، گردشگری مفهوم و معنایی ندارد.

امروز گردشگری جهت گیری متفاوتی با قبلش دارد. البته که فراگیر نشده اما نگرش‌هایی چون سبز اندیشی و سبز گونگی، نشان قابل تشخیصی برای تقویت این رویکردهاست.
این مفهوم کلی در نقاط مختلف ، بسته به شرایط و وضعیت شاهد رفتارهای مختلف خاص خودش است. سازمان گردشگری ملل (UN TOURISM ) رویه‌های حاکم بر فرآیندهای توسعه را در سال ۲۰۲۳ با تاکید بر انسان و زمین، گردشگری و سرمایه گذاری‌های این صنعت _خدمات را با محوریت سبز بهبود بخشید.

توجه به محیط زیست، فرهنگ‌ها و ارزش‌های انسانی با هدف افزایش سطح تعامل انسان با محیط پیرامونش در بستر فضایی و توجه به چالش‌های زیست مشترک بر روی زمین.
بهینه سازی مصرف منابع به ویژه آب و انرژی و افزایش مشارکت در مسیر کاهش تولید گازهای گلخانه‌ای.

در نشست تغییرات اقلیمی ۲۰۲۴ که در باکو برگزار شد، نشست وزیران گردشگری کشورها را هم داشتیم. گفتگو پیرامون تأثیر گذاری و تأثیر پذیری گردشگری از این ابر چالش قرن جدید انجام شد.

ما می‌دانیم که گردشگری سهمی حدود ۹ درصد در تولید گازهای گلخانه‌ای به ویژه CO2 دارد که در طول زنجیره تولید و تأمین و ارائه محصولات و خدمات گردشگری تولید می‌شود. در این زنجیره، هتل‌ها بیشترین سهم را با حدود ۵ درصد از این ۹ درصد، به خود اختصاص می‌دهند یعنی به واسطه ماهیتی که دارند مجبور به ارائه مداوم خدمات با کیفیت هستند و این روند موجب مصرف بالای منابع می‌شود. چه آب شیرین که کالای بسیار ارزشمندی است و چه انرژی که اهمیت خاصی دارد. هر دوی این بخش‌ها سهم قابل توجهی در تولید و ارائه خدمات دارند و اگر به کیفیت مصرف آنها توجه نشود با توجه به چالش‌های جدی که اکنون و آینده برای تأمین آنها خواهیم داشت، هم شدت افزایش قیمت و هم شدت اثرگذاری بر قیمت تمام شده محصولات را خواهیم داشت.

بیشتر از دو دهه است که در بسیاری از کشورها، توجه جدی به این مقوله می‌شود. بهینه سازی مصرف منابع در صنعت گردشگری امر جدیدی نیست اما عمومیت یافتن آن رو به گسترش است. این امر اکنون خود را در مسیر کاهش تولید کربن قرار داده است. نمونه‌هایی در شمال و مرکز اروپا که نهایت تلاش را دارند تا با تأمین منابع و مواد اولیه از نزدیک ترین مناطق، مسیر تأمین را کوتاه نمایند تا هم جوامع محلی پیرامون تقویت شود و هم در فرآیند تأمین و تولید و عرضه، کمترین نیاز را به حمل و نقل و مصرف انرژی داشته باشند به ویژه اگر انرژی بر پایه سوخت‌های فسیلی باشد که عامل اصلی (نزدیک به ۹۰ درصد) تولید گازهای گلخانه‌ای و گرمایش جهانی هستند.

تقریباً اکثر کشورهایی که گردشگری را در مسیر توسعه قرار داده‌اند به فراخور حساسیت و ملاحظاتی که نسبت به مصرف منابع خود دارند، نوع مواجهه گردشگری شأن با این مقوله تعریف می‌شود. در ترکیه از ۲۰۱۵ توجه به شاخص‌های پایداری در گردشگری افزایش جدی داشته است.

امروز این کشور در شاخصی مثل " پرچم آبی " که استانداردی اروپایی برای حفاظت و مدیریت سواحل است، رتبه سوم را بعد از اسپانیا و یونان دارد و شهر آنتالیا با داشتن نزدیک به ۳۰۰ پرچم آبی، رتبه اول سواحل دنیا را دارد.

در کشور ما اما هنوز توجه جدی به مباحث مربوط به گردشگری پایدار از هر جنبه اش کم رنگ است. البته وجود اقامت گاه‌های بومگردی در گردشگری ایران تا حدی شروع حرکت در این مسیر محسوب می‌شود یا تلاش برای تشخص دادن به برنامه طبیعت گردی که راهنمایان طبیعت گردی و ساختارهایی مثل کمیته ملی طبیعت گردی، نشانه‌هایی از درک موضوع دارد. اما واقعیت این است در عمل همچنان این درک، فراگیر نشده و موفق به جریان سازی نشده است.

گردشگری سبز بیش از آنکه رویکردی محیط زیستی باشد، جنبه اقتصادی جدی دارد. افزایش بهره وری، بهینه سازی مصرف منابع و بهبود عملکرد در اکوسیستم که بهبود روابط ذینفعان و ذیحقان را دنبال می‌کند. یعنی تلاش برای ارائه خدمات مطلوب با درک ملاحظات ویژه نسبت به پایداری منابع اقتصادی، محیط زیستی، فرهنگی و اجتماعی. یک مثال ساده بزنیم.
اکنون در یک هتل پنج ستاره در نیمه جنوبی کشور سالانه بیش از ۲ و نیم میلیارد تومان آب مصرف می‌شود در حالی که ارزش این هتل بالغ بر ۴۰۰ میلیارد تومان است.

در این مجموعه اگر با صرف ۳ میلیارد تومان هزینه یک تصفیه خانه ساخته شود، بخش زیادی از مصرف آب به ویژه آب غیر شرب هتل کاهش جدی پیدا می‌کند و با آموزش‌های مناسب در بخش‌های آب بر از جمله خانه داری یا قسمت کترینگ، باز می‌توان فرآیندهای بهینه سازی مصرف را بهبود بخشید. ظرف ۳ تا ۴ سال تحول جدی در این بخش مشاهده می‌شود که از جنبه اقتصادی یک موفقیت است و از طرف دیگر به محیط زیست هم توجه شده ضمن اینکه یک مسئولیت اجتماعی هم محسوب می‌شود که مورد توجه قرار گرفته است.

ما در وضعیت مناسبی به لحاظ تأمین و مصرف انرژی قرار نداریم. ناترازی ها، هر ساله جدی تر می‌شوند. تغییرات اقلیمی اثرات جدی بر سرزمین ما داشته که نحوه عملکرد ما نیز باعث تشدید این شرایط شده است. امسال میزان بارش‌ها ۴۰ درصد کمتر از سال زراعی قبل بوده و خشکسالی بر بیش از ۷۵ درصد کشور اثر گذاشته که آثار آن را در مقاصد گردشگری شهری و روستایی مهمی می‌توانیم ببینیم. از اصفهان گرفته تا مناطق جنگلی دیگر. آتش سوزها هر ساله بیش از ۲۱ هزار هکتار از محیط‌های طبیعی کشور را خاکستر می‌کند. قطعی آب و برق داریم و بسیاری موارد دیگر. نمی‌توانیم این شرایط را نادیده بگیریم.

به نظر من مهمترین رویکردی که باید دولت در قبال صنعت گردشگری داشته باشد توسعه آن بر پایه شاخص‌های پایداری است. عدم تأیید طرح‌های سرمایه گذاری که در آنها ملاحظات پایداری دیده نشده. چارچوب‌ها و قوانینی داریم که می‌توانند مبنا باشند از جمله مباحث مربوط به مقررات ملی ساختمان یا توجه به ظرفیت ماده ۱۲ آئین نامه رفع موانع تولید و همچنین جدی گرفتن مباحث پایداری در بحث استاندارسازی و تدوین مشوق‌ها. هدایت بخشی از تسهیلات موجود به سمت پروژه‌هایی که شاخص‌های پایداری را توجه دارند.

برنامه‌هایی شروع شده از سال گذشته اما جدی گرفته نشده و تلاش همه گیری را برای پیشبرد آنها نمی‌بینیم. سال آینده قیمت نهاده‌های انرژی و آب نمی‌تواند با همین شرایط باقی بماند در سال‌های بعد هم. شدت اثرگذاری این هزینه‌ها در قیمت تمام شده خدمات گردشگری بسیار بیشتر خواهد شد، پایداری سرزمین ما نیازمند توجه جدی است و گفتگو از این موضوعات دیگر یک گفتمان فانتزی نیست، محکوم به جدی گرفتن توسعه گردشگری پایدار و رویکردهای سبز محور هستیم. حتی اگر سبزشویی شود باز بهتر از بی توجهی و نادیده گرفتن است.