عبداللهي : برخي از مباحث نظريه افعال گفتاري قابل تطبيق با مباحث اصول فقه است

به گزارش خبرگزاري " مهر" به نقل از سايت اينترنتي دانشگاه مفيد ،  وي گفت :   نظريه افعال گفتاري از نظر قلمرو و روش متعلق به حوزه فلسفه زبان است. فلسفة زبان يكي از شاخه هايي است كه در جريان فلسفه تحليلي به وجود آمد. در اواخر قرن نوزده گوتلوب فرگه ، فيلسوف، منطقدان و رياضيدان آلماني جرياني را پايه گذاري كرد كه به فلسفة تحليلي مشهور شد.

حجت الاسلام عبداللهي افزود :  اغلب كساني كه در اين باره تحقيق مي كنند فلسفة تحليلي قرن بيستم را به دو دوره تقسيم مي كنند : دورة اصلي يا كلاسيك كه از اواخر قرن نوزده و تدوين كتاب « مفهوم نگاشت» (1987) توسط فرگه آغاز شده و تا سال 1953، زمان نگارش كتاب " تحقيقات فلسفي"  توسط ويتگنشتاين ادامه يافت. دوره پس از آن تا عصر حاضر ر ا نيز دورة معاصر فلسفة تحليلي مي نامند. نظرية افعال گفتاري محصول اين مرحله است. در سال 1962 جان آستين، فيلسوف بزرگ تحليلي انگليس و استاد فلسفة اخلاق دانشگاه آكسفورد ، كتابي را با عنوان « استفاده از واژهها» نوشت و در آن نظرية افعال گفتاري را تقرير كرد. از آن پس اين نظريه مورد استقبال متفكراني چون پيتراستراسون ، پلي گرايس و جان سرل قرار گرفت. در اين ميان جان سرل (فيلسوف ذهن و استاد دانشگاه بركلي كاليفرنيا ) با نگارش كتاب « افعال گفتاري » (speechacts) نقش عمده اي را ايفا كرد.

وي در بخش ديگري از سخنان  در باره فلسفه زبان گفت : فلسفه زبان (philosophy of language) شاخه اي از فلسفه است كه جنبه هاي كلي و عقلي زبان را از جنبه فلسفي مورد بررسي قرار مي دهد. مباحثي چون ماهيت ذهن، نسبت زبان با واقعيت، نحوة حكايت الفاظ از خارج يا از ذهن ، معنا داري يا بي معنايي برخي واژه ها و مانند آن. بنابراين فيلسوف زبان به دنبال تبيين اين مطلب است كه چگونه مي توان از يك سلسله واژه ها و از يك فعل طبيعي به يك امر معنا شناختي (semantic) دست يافت.

حجت الاسلام عبداللهي افزود :  پيروان نظريه افعال گفتاري معتقدند كه با اين نظريه مي توان به پرسشهاي بالا پاسخ داد. به همين خاطر اين نظريه  در فلسفه زبان جاي مي گيرد. شايد بتوان گفت بيشتر تحولات قرن بيستم در حوزه فلسفه تحليلي، مستفيم يا غير مستقيم متأثر از فيلسوف اتريشي، لودويك ويتگنشتاين  بوده است. دوره اول اين فلسفه تحت تأثير رسالة منطقي فلسفي ويتگنشتاين است، اين كتاب رساله دكتري وي در سال 1922 است كه جوهرة اصلي آن، « نظرية تصويري معنا، « picture theory of meaning» است كه به بررسي رابطه ساختار زبان با واقعيت مي پردازد. ويتگنشتاين دركتاب « تحقيقات فلسفي» كه در سال 1953 به بازار عرضه كرد، نظريه اي به نام « نظرية بازيهاي زباني» را مطرح نمود، چون به اين نتيجه رسيد كه نظريه تصويري معنا، داراي چندين اشكال است.

وي ادامه داد : مهمترين نكته اي كه در اين تحول ديدگاه نقش داشت اين بود كه زبان به جاي اين كه يك تصوير باشد، يك ابزار است، يك فعل است، يك فعل اجتماعي. اين تلقي اززبان، كمك فراواني به پيدايش نظرية افعال گفتاري نمود. پايه گذار اين نظريه ، نخستين كسي كه افعال گفتاري را به عنوان نظرية فلسفي بيان كرد، جان آستين بود. البته پيش از او اين مطلب، از جهت معنا شناختي و زبان شناختي بررسي شده بود، اما از جهت فلسفي، نه. آستين در كتابش نظر پوزيتويست ها مبني بر تقسيم گزاره ها به دو قسم بي معنا و معنادار را رد كرد، به اين علت كه پوزيتويست ها معتقدند گزاره هايي معنا دارند كه بتوان صدق و كذب آن را با تجربه نشان داد. بر فرض مثال، اگر گفته شود: « باران مي بارد» اخباري از واقعيت خارجي است كه صدق و كذب دارد؛ اما اگر گفته شود: « من وعده مي دهم كه امشب به خانه بيايم» ، با وجود اين كه قضيه، توصيفي است، اما صدق وكذب ندارد چون از نوع گزارة حكمي نيست، بلكه گزارة كرداري است. بنابراين بايد در زبان بين گفتار و كردار تمايز قائل شد. آستين اثبات كرد، مي توان گزاره هاي كرداري داشت كه صدق و كذب پذيرباشند  و گزاره هاي اخباري داشت كه اين گونه نباشند . در هر صورت با توجه به اين مقدمات بود كه نظرية افعال گفتاري  كه گزاره هاي زباني را از سنخ فعل، و هر گفتاري را نوعي رفتار مي دانست شكل گرفت .

حجت الاسلام عبداللهي اضافه كرد :  بر اساس اين نظريه، سه نوع فعل وجود دارد: ( 1) فعل تلفظي ( اظهاري)،( 2) فعل مضمون در گفتار( 3) فعل و تأثير گفتار در مخاطب ( افعال به وسيله گفتار) .  از اين سه، نوع دوم مهمتر و تجزيه و تحليل آن ركن اساسي فعل گفتاري است. افعال گفتاري توسط شاگرد آستين به نام جان سرل بسط يافت .  سرل در كتاب « افعال گفتاري» به بيان پيشفرضها ، مبادي و مسائل اين نظريه مي پردازد. پيش فرضهاي او عبارت است از : (الف) زبان چيزي نيست جز رفتار مطابق قاعده ، پس نوعي مهارت است. منظور از قاعده، قواعد كلي و مشترك حاكم بر روح زبان است، ( ب) اصل بيان پذيري : يعني هر آنچه مي توان قصد كرد، مي توان بيان كرد. به بيان ديگر، هر واقعيتي قابل بيان است. سرل تقسيم بندي جديدي را در افعال گفتاري ارائه كرد كه بر اساس آن افعال گفتاري  به : (1) افعال تلفظي ( اظهاري)، (2) افعال قضيه اي،( 3) افعال به وسيله گفتار تقسيم مي شد كه در اين ميان، قسم دوم مهمتر از بقيه است. نظرية افعال گفتاري همچنين موضوعاتي را به عنوان مبادي بحث خود مورد توجه قرار داده است كه بحث « واقعيت هاي نهادي» از جمله آنهاست. سرل واقعيت هايي را مطرح مي كند كه با ملاك ديدگاههاي ديگر، مانند پوزيتويسم ، قابل بررسي و ارزيابي نيستند.

وي در پايان سخنان خود درباره  كاربردهاي نظرية افعال گفتاري گفت : اين نظريه در حوزه هاي مختلفي كاربرد دارد، از جمله متافيزيك (وحل مغالطات سه گانه در اين زمينه)، اخلاق ( در مسألة بايد و هست و اعتباريات)، الهيات (مثلاً تبيين مسألة وحي)، زيبا شناسي، حقوق و فلسفه آن. هر چند حدود چهل سال از طرح اين نظريه مي گذرد ، اما امروزه مورد رد و قبولهاي فراوان واقع شده و دربارة آن آثار گوناگوني به رشته تحرير در آمده است. برخي از مباحث اين نظريه با بعضي از موضوعات مطرح در تفكر اسلامي ، به ويژه در حوزة اصول فقه  قابل بررسي و تطبيق است.    

گفتني است كه در علم اصول  مطالعات تطبيقي  توسط حجت الاسلام صادق لاريجاني انجام شده است كه متاسفانه تا كنون منتشر نشده است . از ميان كارهايي كه توسط ايشان انجام شده كتابي تحت عنوان « دلالت و ضرورت» است كه در برخي از قسمتهاي آن آراي اصوليون با فيلسوفان تحليلي مقايسه شده است . همچنين حجت الاسلام عبداللهي علاوه بر رساله پايان نامه خود كه با راهنمايي حجت الاسلام لاريجاني به مقايسه نظريه  افعال گفتاري ( speech act ) جان سرل، و علم اصول اختصاص يافته است كتاب افعال گفتاري جان سرل را نيز به زبان فارسي ترجمه كرده كه به زودي منتشر مي شود .