تاریخ، تمدن و معماری اصیل ایرانی را در شهر تاریخی جرجان مرور کنید

به گزارش خبرنگار مهر، خرابه هاي شهر جرجان در سه كيلومتري جنوب غربي شهر فعلي گنبدكاووس قرارگرفته است. اين شهر از بلاد معتبر در دوره هاي سامانيان ، آل زيار و سلجوقيان بوده كه متاسفانه بر اثر حملات مغول در 620 هجري قمري از بين رفت.

جرجان در دوران اوج شكوفايي مهد علم و ادب و صنايع (سفالگري . شيشه گري . فلزكاري...) محسوب مي شد. شهرجرجان بر روي ويرانه هاي شهري از دوران پارتي و ساساني با وسعتي در حدود 1200 هكتار به شكل چندضلعي با دروازه هاي متعدد ساخته شده كه از لحاظ معماري و شهرسازي بسيار پيشرفته بوده است.

بنا بر گزارش‌های موجود، ترکمانان محلی در ۱۳۲۹ شمسی آثار تاریخی جرجان را پیدا کردند و تا ۱۳۴۵ از مصالح آن برای احداث بناهای جدید روستاییان استفاده می‌شد. بخشی از محوطه نیز زمین کشاورزی گردید. امروزه از ۱۲۰۰ هکتار مساحت شهر جرجان، ویرانه‌هایی در حدود ۱۵۰ هکتار به جای‌مانده‌است.

کاوش‌های علمی در ۱۳۵۰ آغاز شد و تا ۱۳۵۷ ادامه یافت. از مجموعه آثار به دست آمده چنین برمی‌آید که شهر جرجان دارای دیوار یا حصارهای داخلی و خارجی و خندقی میان آن‌ها بوده و ارگ شش‌ضلعی آن در قسمت مرکزی شهر قرار داشته‌است.

بناهای مذهبی، دولتی و همچنین کارگاه‌های صنعتی شهر در میان و اطراف ارگ بوده‌اند. خیابان‌های متعددی نیز در حفاری‌ها از زیر خاک بیرون آمد. این خیابان‌ها، با طرح شبکه‌بندی، از شمال به جنوب و از مشرق به مغرب امتداد داشته و تقریباً تمامی شهر را در بر می‌گرفته‌است. خیابان شمالی جنوبی، متعلق به دوره سامانی بوده که در دوره سلجوقی بازسازی شده‌است و آثار ساختمانی متعددی در طرفین آن دیده می‌شود.

در این کاوش‌ها بقایای چند اثر ساختمانی از دوره سامانی و سلجوقی، با اتاق‌ها، چاه‌های متعدد، آبراهه و حوض‌های آجری و نیز مسجدی از دوره سلجوقی با طرحی چهار ایوانی و اتاق‌های متعدد یافته شده‌است.

همچنین تعداد زیادی ظرف و اشیای سفالی، آبگینه، سکه، مصنوعات فلزی، کاشی و اشیای استخوانی که قدمت برخی از آن‌ها به دو تا سه هزار سال پیش از میلاد می‌رسد یافته شده‌است.

پیشینه تاریخی شهر جرجان

گرگان، جرجان، هیرکان و ورکان از جمله عباراتی هستند که از ابتدای دوره اسطوره ای و افسانه ای تا آریایی ها، مادها، هخامنشیان، اسکندر و سلوکیان، اشکانیان و در ادامه تا عهد اسلامی بارهای در آثار تاریخی مختلف دیده شده اند و همه به یک منطقه در شمال کشور اشاره داشته اند و این امر نشان از قدمت تاریخی این سرزمین است.

اما بر اساس مستندات تاریخی و کتب منتشر شده، بعد از پاشیده شدن حکومت پارتی توسط اردشیر سرسلسله حکومت ساسانی، حکومت مستقل گرگان نیز زیر سلطه اردشیر درآمد. در این دوره گرگان استانی مستقل و نام آن در کتیبه سه زبانه شاپور در کعبه زردشت و اثر مهرهای اداری این دوره آمده است.

مرکز آن شهری همنام استان یعنی گرگان و جزو دارالضرب های دولت ساسانی بود. اگرچه در مورد موقعیت این شهر ساسانی اطلاعی دقیق در دست نیست اما گمان می رود که در حوالی شهر دوران اسلامی جرجان که خرابه های آن در کنار شهر جدیدالتأسیس گنبد قابوس قرار داشته است. این گمان با پیدا شدن تعدادی آثار ساسانی در حفاری انجام شده قوت بیشتری یافت.

ایجاد شهر اسلامی جرجان به یزیدبن المهلب نسبت داده شده و در هر حال شهر به صورت استقرار کوچکی در حوالی امامزاده یحیی بن زيد (ع) در کنار رودخانه شکل گرفته است. در دوران زیاریان، سامانیان و آل بویه شهر وسعت گرفته و به صورت یکی از مراکز هنر اسلامی درآمد.

بعدها شهر در حمله مغولان  به تصرف درآمده و ویران می شود. چنانکه در زمان حمدالله مستوفی شهری خراب بوده است.

تیمور در این محل کاخی می سازد که به شاسمان معروف بود. امروزه ارگ و چند تپه حاوی آثار كه توسط رودخانه تقسیم شده در جانب جنوبی پشت امامزاده یحیی بن زيد (ع) قرار دارد.
از سال 1351 دکتر یوسف کیانی از مرکز باستان شناسی ایران در آنجا مشغول کاوش بوده و آثار متعددی از دوران قبل از سلجوقی و سلجوقی بدست آورده است.

حفاری های انجام شده در این منطقه، اطلاعات بسیاری را در زمینه شهرسازی، معماری و تزئینات معماری و هنر و صنایع بدست داده است.

شهر از ابتدا دارای جمعیت بسیار بوده و در آن خیابان ها، مغازه ها و راسته های صنفی متعددی وجود داشته است.

در اثر جنگ های داخلی و حوادث طبیعی چون زلزله، سیل و حفریات غیرقانونی، بسیاری از بقایای شهر صدمه دیده است و تشخیص شکل کلی شهر خالی از اشکال نیست و با استفاده از عکس های هوایی، و گمانه زنی، نقشه شهر قابل دستیابی است.

دو دیوار که میان آنها خندقی قرار داشت، شهر را احاطه کرده بود. خشت ها دارای ابعاد گوناگونی هستند که عمدتاً 25× 25 سانتیمتر بوده و در میان آنها آجرهایی به ابعاد 50× 50 سانت نیز وجود دارند که کاوشگر آنها را به دوران پارتی منسوب می سازد.

تفاوت گرگان تاریخی با گرگان فعلی

اسدالله معطوفی در کتاب پیشینه تاریخی شهر جرجان به یان نکته اشاره کرده است که جرجان همان گرگان است که عرب ها به دلیل نداشتن حرف "گ" آن را جرجان می خواندند.

وی در معرفی گرگان و تمایز گرگان های موجود در تاریخ آورده است: گرگان طی تاریخ نام ایالتی بزرگ بوده است که تقریبا با جغرافیای استان گلستان فعلی منطبق می شد، مرکز این ایالت نیز شهر "جرجان" بود که بعد ها بر اثر حوادث طبیعی، سیاسی و نظامی شهر جرجان رو به نابودی رفت و استراباد که همان گرگان کنونی است مرکز ایالت گرگان شد.

البته شهر نام گرگان در سال 1316 خورشیدی و به پاسداشت حفظ نام تاریخی گرگان برای استراباد انتخاب شد و در حال حاضر نیز 20 شهریور که به همین مناسبت برای بزرگداشت گرگان مراسم جشنی با عنوان روز گرگان برگزار می شود.

تشکیل پایگاه شهر تاریخی جرجان- برج گنبد قابوس

پایگاه شهر تاریخی جرجان- برج گنبد قابوس فعالیت خود را طبق برنامه های مصوب شده هیئت راهبردی پایگاه در دو بخش مطالعاتی و اجرایی از منابع اعتبارات ملی و استانی اجرا کرد که این فعالیت ها شامل انجام عملیات نقشه برداری زمینی و فتوگرامتری از برج گنبد قابوس و محوطه پیرامون آن بوده که این عملیات توسط یکی از شرکتهای معتبر نقشه برداری کشور با همکاری مرکز مطالعات نقشه برداری دانشگاه صنعتی امیرکبیر و موسسه سیپا ( نمایندگی جمهوری اسلامی در کمیته بین المللی فتوگرامتری معماری و مستند نگاری میراث فرهنگی ) انجام شد.

هدف از عملیات نقشه برداری و فتوگرامتری تهیه نقشه های دقیق ( پلان، نما و مقطع) از بنا همچنین شناسایی آسیب های موجود در بنا به خصوص قسمت های فوقانی بنا و تهیه این نقشه ها جهت انجام مطالعات سازمانی در سال جاری بوده است.

در بخش دیگری از مطالعات برج انجام مطالعات ژئوتکنیک ( مطالعه مکانیک خاک ) در ظلع شمالی بنا جهت شناخت نشست خاک در اطراف بنا ومطالعات سازه ای در آن صورت گرفته است.

انجام اقدامات مرمتی در قسمت سکوی گرداگرد داخل  اقدامات دیگر بود، قسمت های که آجرهای آن آسیب دیده بود یا شکسته بازسازی و بند کشی گردید.

مدير پايگاه شهر تاريخي جرجان و برج قابوس با بیان این که ساماندهي کارگاه کاووش شهر جرجان انجام گرفته است.

به گفته حمید عمراني رکاوندي درحال حاضر پايگاه شهر تاريخي جرجان و برج قابوس درانتظار دريافت اعتبارات است و با محقق شدن اين امر اقدامات موردنظر اين پايگاه پیگیری خواهد شد.

اشیای کشف شده در کاوش های جرجان

در کاوش های اخیر جرجان، اشیای گوناگونی به دست آمد، شامل ظروف سفالین لعابدار و بدون لعاب، شیشه، پیه سوز، مجسمه های گلی، سکه و اشیای فلزی، که همگی نشان دهنده تبحر هنرمندان جرجانی در قرون گوناگون اسلامی است.

بررسی کلی اشیای کشف شده روابط هنری هنرمندان جرجانی را با هنرمندان شهرهای دیگر در داخل و خارج ایران از قرون اولیه تا حمله مغول نشان می دهد.

 
سفال:شهر قدیم جرجان در قرون اولیه اسلامی از مهم ترین مراکز ساخت ظروف سفالی در ایران بوده است. سفالینه های این محل تکامل هنر سفال سازی را در منطقه نشان می دهد.

ظروف بی لعاب: این ظروف به دو دسته تقسیم می شوند: نخودی و قرمز. هر دو دسته این ظروف یا ساده و بدون نقش اند یا نقوش تزئینی، قالب زده و ... دارند.
 
ظروف بی لعاب ساده: ظروف بی لعاب، اغلب شامل خمره های بزرگ، کاسه لبه برگشته، کوزه و بشقاب است که ساخت آنها در اکثر مراکز سفال سازی ایران رواج داشته و عموماً از گل قرمز یا نخودی ساخته می شده است. نمونه های زیادی از این ظروف، به خصوص کاسه لبه برگشته و خمره کوچک، در کاوش های این فصل جرجان به دست آمده که می توان آنها را با توجه به شباهت با نمونه های مربوط به محوطه های ری و نیشابور، به سده های سوم تا ششم هجری قمری نسبت داد.

ظروف بی لعاب نقش دار: این ظروف به شکل کوزه، خمره یا کاسه است و مانند ظروف ساده بی لعاب از گل قرمز و نخودی ساخته شده، با این تفاوت که نقوشی مانند نقوش گیاهی و هندسی دارد که به صورت برجسته و قالب زده تزئین شده است. نقوش قالب زده اغلب شامل گل های تزئینی و از نقوش دیگر زیباتر است.

ظروف لعابدار با تزئین نوشته های کوفی : ساخت این ظروف که شباهت زیادی با ظروف نیشابور دارد، از اوایل اسلام تا دوره سامانی در جرجان متداول بوده است.

ظروف لعابدار رنگارنگ : متنوع ترین ظروف جرجان، ظروفی است که برای تزئین آنها از لعاب های رنگارنگ استفاده شده است. سفال لعابدار رنگارنگ جرجان نقوش بسیار جالب توجهی دارد و می توان آنها را به انواع نقوش حیوانی، هندسی و گیاهی تقسیم کرد.

ظروف دارای نقوش حیوانی از دو نوع دیگر بسیار جالب توجه ترند. نقش پرندگانی مانند کبوتر بیش از همه در اغلب مراکز سفالگری ناحیه مازندران مانند آمل و ساری ساخته می شده، ولی احتمالاً مرکز ساخت آن جرجان بوده است.

ظروف با لعاب یکرنگ: ساخت ظروف با لعاب یکرنگ از دوره پیش از اسلام، به ویژه پارت و ساسانی، در ایران متداول بوده، ولی ظریف ترین و زیباترین نمونه این سفالینه در دوره سلجوقی ساخته شده است. سفالینه های با لعاب یکرنگ جرجان مربوط به دو دوره اوایل اسلام تا سلجوقی و سلجوقی تا مغول است.

ظروف با لعاب پاشیده: این نوع ظرف از اوایل سده چهارم هجری قمری ساخته شده، یعنی تقریباً مصادف با دوره نفوذ هنر سفالگری دوره تانگ چین بر ساخت این نوع ظرف در ایران. اگرچه سفالگران جرجان ابتدا ساخت ظروف لعاب پاشیده را تقلید کردند، بعد از مدتی نمونه هایی از آنها اختند که از لحاظ لعاب به مراتب بهتر از سفال های دوره تانگ چین بود.

ظروف زرین فام: یکی از جالب ترین نوع ظروف اسلامی، نوع معروف به ظروف طلایی یا جلادار است. این ظروف، که حاصل تکامل نهایی صنعت سفال سازی اسلامی است، در مهم ترین مراکز سفال سازی ایران، یعنی ری، کاشان، ساوه و جرجان، ساخته و در دوره سلجوقی به بهترین شکل تولید شده است. اینکه ساخت این نوع ظرف از کجا شروع شده، هنوز جای بحث دارد ولی احتمالاً ساخت آن همزمان در نقاطی مانند عراق، ایران و مصر رواج پیدا کرده است.

شیشه: ساخت انواع شیشه از زمان های دور در ایران متداول شده و در کاوش های گوناگون در نقاط مختلف نمونه های جالب توجهی از آن به دست آمده که نشان دهنده پیشرفت صنعت شیشه گری در ایران است. شیشه های دوره اسلامی از لحاظ شکل، فرم، تزئین و جنس مانند سفال بسیار متنوع است. نمونه های جالب توجهی از ظروف شیشه ای در کاوش جرجان به دست آمده که منسوب به دوره سلجوقی است.

پیه سوز: پیه سوزهای جرجان از لحاظ شکل و لعاب بسیار متنوع و جالب توجه است. اغلب آنها لعابی به رنگ های زرد، آبی، قهوه ای و سبز خاکستری دارد و نمونه های بدون لعاب نیز زیاد به دست آمده است.

سکه: در کاوش های جرجان تعدادی سکه به دست آمده که متأسفانه بر اثر اکسید شدن زیاد از حد قابل تشخیص نیست. عموماً سكه ها در كف معابر آجر فرش و لابه لاي آجرها و گاهي اوقات در بررسي سطحي شهر جرجان بدست آمده است و بر رطوبت بيش از حد كاملاً اكسيده يا سائيده شده اند.

در 1380 طی چهار فصل ساماندهی و گمانه زنی شهر تاریخی جرجان به سرپرستی آقای دکتر محمد مرتضائی از پژوهشکده ی باستان شناسی روزنه ها و دیدگاه های جدیدی در ارتباط با باستان شناسي و حفاظت شهر جرجان و برنامه ريزي به منظور راه اندازي و ايجاد موزه باز شهري گشوده شده بود که به علل مختلف متوقف شد.

بار دیگر چهره شهر جرجان بر اثر عوامل طبيعي و انساني مخدوش و رو به ويراني رفته و همچنان منتظر دستان مردان و زنان علاقمند به فرهنگ و تمدن ایران زمین است تا بار دیگر گرد و غبار از چهره شهر زدوده تا رازهای نهفته در دل خاک و برگه های زرین تاریخ شهر را بگشایند.