شیعه واقعی بیشترین تقید رابه اخلاق دارد/منظومه اخلاقی نهضت عاشورا

به گزارش خبرنگار مهر، یادداشت زیر توسط حجت الاسلام والمسلمین دکتر حسینعلی رحمتی، استاد اخلاق حوزه و دانشگاه نوشته شده است.

 برگزاری مراسم عزاداری و ابراز احساسات نسبت به واقعه عاشورا (که اگر به درستی انجام شود بسیار ارزشمند است)، و ابراز علاقه نسبت به خاندان اهلبیت، در واقع به خاطر بزرگداشت اهدافی است که امام و یارانش به خاطر آنها کشته شدند. از این رو توجه این بعد از حادثه، نباید ما را از هدف اصلی غافل کند.

 هدف اصلی امام حسین(ع) تربیت جامعه و اصلاح آن بوده است.  مهم ترین (یا یکی از مهم ترین ) بعد این تربیت، تربیت اخلاقی بوده است. پس هدف امام تربیت انسان های اخلاقی بوده است. از این رو شیعه واقعی کسی است که بیشترین تقید را به اخلاق دارد.

 امام با قیام خود نشان داد که هر کس در جامعه اسلامی وظایفی بر عهده دارد. یعنی مکتب حسینی مکتب مسوولیت است. با توجه به بینش و منش امام ویارانش، وظایف اخلاقی مهم ترین وظایفی است که انسان بر عهده دارد. شیعه واقعی کسی است که به دنبال شناخت این وظایف و عمل به آنها است. بنابراین، شیعه (یعنی پیرو بودن) اقتضا می کند که نه تنها در ایام محرم بلکه در همه طول سال باید به دنبال شناخت این وظایف و عمل به آنها باشیم.

 وظایف اخلاقی یک شیعه آگاه و اخلاقی، در همه عرصه های زندگی مطرح است. شیعه اخلاقی هم نسبت به خداوند، هم نسبت به خود، هم نسبت به دیگران، هم نسبت به محیط زیست و موجودات دیگر وظایفی را بر عهده دارد. (هر یک از این وظایف باید به تفکیک معرفی شود)

 بهترین راه تبلیغ شیعه، امام حسین(ع)، اهلبیت و به طور کلی اسلام در عصر حاضر این است که هر یک از ما با عمل کردن به وظایف اخلاقی خود در همه عرصه هایی که گفته شد، کوشا باشیم.

عاشورا و فرهنگ حسینی، میراث تربیتی و اخلاقی بسیار ارزشمندی است که امروزه به صورت امانت در دست ماست. از این رو (جدای از سفارش اهلبیت و بزرگان دین به حفظ آن) اخلاق نیز حکم می کند که امانت دار خوبی باشیم و آن را بدون تحریف به دست آیندگان بسپاریم.

منظومه اخلاقی نهضت امام حسین(ع)

هدف: ترسیم جغرافیای اخلاقی  واقعه عاشورا

روش: بیان مهم ترین موضوع ها و سرفصلهایی که لازم است برای ترسیم این نظام مورد توجه قرار گیرد

خروجی مورد انتظار: آشنایی بیشتر با بعد اخلاقی نهضت امام حسین، و زمینه سازی برای پژوهش و تحقیق در این زمینه.

نکته ۱. ضرورت های تدوین نظام اخلاقی عاشورا

۱. ایجاد زیرساخت های شعوری برای عملکردهای شعائری

۲. مشخص کردن هویت شیعه اخلاقی و مبانی نظری، و شاخصه های عملی آن

۳. امکان معرفی هر چه بهتر این واقعه به نسل امروز،‌ و دفاع از این مکتب در عصر حاضر

نکته ۲. پیشفرض های کلامی و معرفتی اخلاق عاشورا

نکته ۳. نسبت نظام اخلاقی عاشورا با دیگر نظام ها

نکته ۴. جایگاه اخلاق در اهداف نهضت

۱- توجه امام به اخلاق به عنوان علت اصلی بعثت پیامبر (ص). (انی بعثت لاتمم مکارم الاخلاق)

۲- وجود عناصر اخلاقی در این واقعه، از قبیل امیدواری، کمک به دیگران، احساس مسوولیت در قبال جامعه، خیرخواهی ،‌ دوری از ظلم و فساد، و امر به معروف و نهی از منکر

۳- توجه امام به عدم صلاحیت اخلاقی یزید و لزوم مبارزه با او به این خاطر

۴- شخصیت خود امام و محیط اخلاقی که در آن رشد کرده است

۵- تاسی او به اسوه های اخلاقی  («وَأَسیرَ بِسیرَةِجَدّی وَأَبی عَلِیِّ بْنِ أَبیطالِب»)

نکته ۵. معرفی شخصیت اخلاقی کنشگران واقعه:

رخداد عاشورا در واقع نزاع و تقابل اخلاق با بی اخلاقی هم بود. در این جا با جبهه فضایل و جبهه رذایل اخلاقی مواجهیم

نکته ۶. تبیین اندیشه اخلاقی کنشگران واقعه:

وجود مباحث و موضوعات اخلاقی در سخنان امام و یارانش؛ موضوعاتی چون اخلاص در عمل، تقوا، مبارزه با هوای نفس، توجه به سلامت جسم، جهاد در راه خدا، عدم ظلم به دیگران و عدم ظلم پذیری،  و احترام به دیگران

 نکته ۷. شاخصه های یک فرد / جامعه شیعه اخلاقی

نکته ۸. پیام های اخلاقی عاشورا برای انسان امروز

1. خوب زیستن / معنابخشی به زندگی

۲- آرمان گرایی:

۳-  امیدواری به اصلاح جامعه. و حتی اصلاح دشمن.

۴-  پایمردی در راه حق با وجود قلت عدد

۵-  احساس مسئولیت و پرهیز از بی تفاوتی نسبت به سرنوشت خود و دیگران

۶-  مراعات اخلاق در عرصه فعالیت های سیاسی و اجتماعی

۷-  لزوم تقید به احیای شعائر دینی

۸- دینداری آگاهانه و اختیاری:

۹- لزوم تلاش برای احیای امر دین در جامعه

۱۰- امکان حرکت های اصلاحی اجتماعی و سیاسی بر بستر دین

 نکته ۹. بایسته ها و وظایف اخلاقی ما در قبال نهضت عاشورا:

۱-  معرفی درست و عدم تحریف آن

۲- شناخت همه جانبه آن (شعوری / شعائری و عاطفی، سیاسی، اجتماعی، تاریخی و ...) و پرهیز از افراط در یکی و غفلت از بقیه.

۳- تجسم عینی بخشیدن به اخلاق حسینی در زندگی فردی و اجتماعی خود

۴- پرهیز از تحقیر و ابتذال آن

۵- استفاده از ادبیات و هنر، فضای مجازی و شبکه های اجتماعی برای تبلیغ تشیع اخلاقی

۶- وقف و نذر فرهنگی

نکته ۱۰. چالش های فراروی تدوین نظام اخلاقی عاشورا

نکته ۱۱. منبع شناسی اخلاق عاشورا

نکته ۱۲:  فضیلت های مربوط به مکتب حسینی دو دسته است: برخی از آنها مواردی است که در طول واقعه عاشورا از ابتدا تا انتها در گفتار و رفتار امام و یارنش مطرح شد. دسته دیگر، صفات اخلاقی است که به طور کلی یک انسان مسلمان که خود را پیرو مکتب اهلبیت می داندباید به آنها مقید باشد. از دسته اول می تواند به فضیلت هایی چون ظلم ستیزی، دفاع از دین، امر به معروف و نهی از منکر، عدم بی تفاوتی در برابر مشکلات جامعه، حفظ احترام مکه، توجه به عبادت، و مراعات اخلاق جنگ را نام برد. اما دسته دوم، به طور کلی هر فضیلت اخلاقی است که در اسلام مطرح شده باشد حتی اگر به طور مشخص مربوط به واقعه کربلا نباشد. معمولا همه ما با این فضایل و شاخصه ها آشنا هستیم. مانند راست گویی، احترام به دیگران، و ... .

نکته ۱۳.  برای نهادینه کردن پیام های نهضت حسینی چند کار باید انجام شود:

 ۱.  این پیامها و فضایل اخلاقی به درستی و از منابع معتبر شناسایی شود

۲. به استفاده از روش ها و ابزارهای مناسب و جذاب و متناسب با افراد و اقشار مختلف جامعه ، به جامعه هدف منتقل شود

۳.  جامعه به عمل کردن به این فضایل تشویق و ترغیب شود

۴. و از همه مهمتر: هر کدام از ما، به ویژه کسانی چون  مبلغان دینی و  مداحان اهلبیت عمل به این وظایف را از خودمان شروع کنیم.

نکته ۱۴. برخی از مهم ترین فضائلی که جامعه می تواند از عاشورا بیاموزد از این قرار است:

۱. عدم بی تفاوتی نسبت به دیگران. امام هدف خود را امر به معروف و نهی از منکر و اصلاح امت و دین جدش می داند. این یعنی ما نباید فقط به فکر خودمان باشیم و در اخلاق فردی غرق شویم.

۲.  مبارزه با ظلم.  امام زیربار بیعت یزید نمی رود. و می گوید که زندگی با  ظلم و ستم را عارخود می داند. 

۳. عدم ظلم به دیگران: این هم درس مهمی است. اگر هر یک از ما امروز به سهم خود و با توجه به شغل و وظیفه و جایگاهی که در جامعه داریم مراعات دیگران را بکنیم و از هرکاری که موجب ظلم و آزار به دیگران می شود خودداری کنیم، بهترین جلوه شیعه حسینی بودن را به نمایش گذاشته ایم.

نکته ۱۵. جامعه همچون یک اندام زنده است که سالم بودنش مستلزم توجه به نیازهای مختلف آن است.  نمی شود به یک عرصه اش توجه کرد و از عرصه های دیگر غافل شد. برای رشد و تعالی اخلاقی جامعه، که معتقدیم هدف حرکت اباعبدالله هم بوده است، مجموعه ای از نیازهای اخلاقی وجود دارد که باید به همه آنها همزمان توجه شود:

مثلا هر یک از ما نسبت به دیگران (اهل خانواده، محله، شهر، کشور، دیگر انسان ها)‌مهر بان تر باشیم، از سرنوشت هم مطلع باشیم، تا جایی که میتوانیم گره از کار یکدیگر بگشاییم و باری  از دوش هم برداریم، از ایجاد زحمت برای دیگران یا ظلم به آنها خودداری کنیم

در عرصه کلان اجتماعی هم مدیران جامعه و نهادهای فرادستی آن باید اولا خود به طور جدی به فضایل اخلاقی عمل کنند ، ثانیا زمینه های اخلاقی بودن مردم را فراهم نمایند (به عنوان مثال، فقر می تواند زمینه ساز رذایل اخلاقی شود. بنابراین دولت موظف است با برنامه ریزی های صحیح، موجب کاهش فقر در جامعه شود)، وظیفه دیگر نهادهای مدیریتی جامعه این است که شنوای نقدها و نظرها باشند و از خرد جمعی جامعه بهره بگیرند.

نکته ۱۶. بخشی از بسترسازی برای تحقق اخلاق حسینی در جامعه وظیفه خود مردم و آحاد جامعه است و بخشی از آن وظیفه حکومت. هر کدام با توجه به شرایط و امکانات خود باید زمینه سازی کنند. در مجموع با احساس نیاز هر دو گروه به ضرورت اخلاقی بودن، و با همکاری و تعامل دولت و ملت است که جامعه می تواند به رشد و تعالی اخلاقی دست یابد.

نکته ۱۷. برای تربیت  اخلاقی جامعه بر اساس معیارهای حسینی، باید وظایف اخلاقی همه اقشار و نهادهای اجتماعی را مشخص کرد و به مخاطبان آن منتقل نمود.  مثلا کمک به دیگران یا عدم ظلم به یکدیگر یک فضیلت حسینی است ولی مصادیق آن برای هر قشر و گروهی و حتی برای هر فردی فرق می کند. به عنوان مثال، یک استاد دانشگاه یا یک روحانی اگر برای کلاس درس یا سخنرانی اش وقت جدی نگذارد به دانشجو یا مخاطبش ظلم کرده است. یک راننده تاکسی اگر کرایه ای بیش از حق بگیرد به  مسافر ظلم کرده است. یک مسوول سیاسی یا اجتماعی جامعه اگر وظایف خود را به خوبی انجام ندهد به مردم ظلم کرده است. می بینید که «عدم ظلم به دیگران » که یک فضیلت اخلاقی است برای هر فرد یا صنفی مصداق های متفاوتی دارد که باید تبیین شود و برای آنها بیان شود. این که امروزه در کشورهای مختلف جهان برای حرفه های گوناگون (مثلا پزشکی) »کدها و مرامنامه های اخلاقی« می نویسند برای این است که وظایف هر کس به طور مصداقی مشخص شود.

نکته ۱۸. امروزه ابزارهای گوناگونی برای تربیت اخلاقی و انجام وظایف اخلاقی وجود دارد. که یکی از آنها همین فضای مجازی است. البته در تبلیغ اخلاق و انجام وظایف اخلاقی هم باز باید اخلاق را مراعات کرد. شاخه هایی از اخلاق که امروزه  به نام «اخلاق نقد» و  «اخلاق گفت و گو»‌ نامیده شده اند این وظایف به مشخص می کنند.

نکته ۱۹. درباره وضعیت اخلاقی مردم در حکومت یزید باید گفت هرچند درباره تعالی یا انحطاط اخلاقی طبیعتا نمی توان «حد و اندازه» دقیق مشخص کرد (یا دست کم بنده نمی دانم ). ولی چیزی که می شود گفت این است که بخشی از جامعه آن روز از نظر اخلاقی دچار انحطاط بوده است. یا برخی مردم  به تعبیر فیلسوفان اخلاق دچار «ضعف اخلاقی» (moral  weakness) بوده اند. یعنی به رغم این که می دانسته اند وظیفه اخلاقی آنها چیست ولی انگیزه لازم را برای عمل کردن نداشته اند. این وضعیت معلول عوامل مختلف بوده است. از جمله ترس از حکومت یزید، دلبستگی به دنیا، عدم توان تشخیص حق از باطل، و ضعف ایمان .(امام می فرماید که مردم بنده دنیا شده اند و دین فقط لقلقه زبانشان است و آنگاه که زمان خطر و هزینه کردن فرارسد دینداران واقعی بسیار اندکند).