به گزارش خبرنگار مهر، به تازگی از دکتر مهدی محبتی، عرفان‌پژوه و منتقد ادبیات فارسی و عضو هیات علمی دانشگاه زنجان (دارای تالیفات متعدد در دو زمینه عرفان و نقد ادبی، مانند از معنا تا صورت؛ سیمرغ در جستجوی قاف (سیر تحوّل عقلانیت در ادب فارسی؛ پیمانه‌های بی‌پایان؛ تصحیح ترجمه رساله قشیریه و...) کتابی با عنوان «در جدال با خویشتن، نگاهی دیگر به احوال و اقوال شمس‌تبریزی» به همت بنگاه ترجمه و نشر کتاب پارسه و در ۳۶۸ صفحه، در دو بخش اصلیِ معرفی احوال و شخصیت شمس تبریزی و گزیده مقالات شمس روانه بازار نشر شده است.
در سال‌های اخیر پژوهش پیرامون شخصیت مولانا جلال‌الدین رونقی داشته است. یکی از نتایج تبعی روند پرشتاب پژوهش درباره مولانا، بررسی برخی زوایای پیدا و پنهان شمس‌الدین تبریزی است که اکثراً تحول بنیادین اندیشه و شعر مولانا را حاصل دیدار مولانا با شمس می‌دانند؛ بنابراین آنچه در بسیاری از این نوشته‌ها در اولویت تحقیق محقق یا مولف بوده است، شخصیت مولاناست و نه شمس‌الدین تبریزی و تعیین جایگاه عرفان و آموزه‌های عرفانی او در تحول عرفان زبان فارسی. از سوی دیگر باوجود تصحیح ارزشمند دکتر محمدعلی موحد (بیشتر به دلیل ماهیت شفاهی و سرشت تقریری گفته‌های شمس در احوال مختلف) همچنان آشفتگی‌ها و ابهامات فراوانی در این نثر ارجمند عرفانی فارسی وجود دارد که حجم بالای تصحیح دکتر موحد و همچنین وجود گفته‌های ناکارآمد و حتی غیرآموزنده منتسب به شمس آنچنان که باید شخصیت و شکوهمندی گفته‌های شمس را به آنان نشان نداده است. علاقه‌مندان و جوانان معنویت‌مدارِ روزگار ما در درجه اول به دنبال متنی به دور از پریشیدگی‌اند که با توضیحات سودمند، مختصر و راهگشا تا جای ممکن آموزه‌های عرفانی متناسب این عارف بزرگ فارسی‌زبان برای زمانه ما نقد کند و مهدی محبتی در پاسخ به چنین دغدغه‌هایی در بین جوانان علاقمند دست به چنین تالیفی زده است.
بخش اول کتاب «در جدال با خویشتن» با اشاره به ویژگی‌های کمیاب و در پاره‌ای موارد نایاب شخصیت شمس آغاز می‌شود و مولف این کتاب با اشاره به آنچه از مقالات شمس می‌توان آموخت؛ «جرات دانستن و جربزه سرکشیدن» را از آموزه‌های مهم شخصیت شمس برای روزگار ما می‌داند و در ادامه به ویژگی‌های متفاوت نثر شمس تبریزی در مقالاتش می‌پردازد تا جایگاه این نثر مهم ادب عرفانی فارسی را در میان نمونه‌های مشابه تبیین کند. نویسنده در فصل دوم از نیمه نخست کتاب، به انواع هنجارگریزی‌های شمس در سه زمینه عرفی و اجتماعی؛ عرفانی و ادبی و همچنین هنجارگریزی کلامی و دینی او پرداخته است و جابه‌جا نکته‌یابی‌های خود را با ارجاع به صفحات متعدد مقالات شمس روشن کرده است. در این فصل که به نظر می‌رسد از مهمترین قسمت‌های کتاب «در جدال با خویشتن» باشد، مهدی محبتی روشن کرده است با وجود تاکیدی که بسیاری از محققان در پیروی عاشقانه و بی‌چون و چرای مولانا از شمس دارد و او را همواره دنباله‌رو اندیشه‌های پیر و مراد خود، شمس تبریزی می‌دانند، وجوه افتراق و اختلاف شخصیت ایشان در برخورد با شخصیت‌ها بزرگ عرفانی ما همچون بایزید بسطامی و سنایی غزنوی قابل تامل است و ناگزیر باید در پاره‌ای موارد به استقلال اندیشه و شخصیت این دو عارف بزرگ ادب فارسی قائل بود.
در فصل بعدی تاویل شمس از آیات قرآن و روایات مورد دقت مولف قرار گرفته است و در آن تاویل‌گری ویژه و ناب شمس را در مواجهه با برخی از آیات و روایات را نشان می‌دهد، به‌گونه‌ای که می‌بایست یکی از وجوه مهم شخصیتی شمس در مقایسه با بسیاری از اقرانش را در قلمرو تاویلات او دانست. در فصل چهارمِ تحلیل شخصیت شمس، به نحوه رویکرد او با جریانات مهم فلسفی جهان اسلام مانند معتزله و گروه اخوان‌الصفا و همچنین نقطه‌نظرات شمس درباره بزرگ‌ترین شخصیت‌های عقل‌مدار روزگار پیش از خود مانند ابن‌سینا، فخررازی، شیخ اشراق و خیام مورد بررسی جدی قرار گرفته است. در آخرین فصل از بخش نخست کتاب، سعی شده‌است به اختصار شرحی از احوال زندگی شمس تبریزی بر اساس منابع غالباً دست اول و قابل‌اعتمادترِ زندگی او، با نثری هنری و خلاق ارائه شود. این شرح‌حال مختصر و چند صفحه‌ای اصلی‌ترین ابعاد شخصیت و مهمترین رخدادهای زندگی او را به مخاطب خود نشان داده است. از کاربردی‌ترین بخش‌های کتاب برای هر پژوهشگری، فصلی است که پس از شرح‌حال زندگی شمس به کارنامه شمس‌پژوهی اختصاص یافته‌است و در آن اهمّ منابعی که به زندگی و آثار شمس پرداخته‌اند، مورد بررسی و نقد قرار گرفته است.
دکتر مهدی محبتی در بخش دوم کتاب «در جدال با خویشتن» که تقریبا نیمی از کتاب را به خود اختصاص داده است، نمونه‌هایی از نثر مقالات شمس‌الدین تبریزی را انتخاب کرده است و در پاورقی صفحات هر جا ابهامی بوده با افزودن توضیحی راهگشا و غالباً کوتاه برای مخاطبان جوان‌تر موانع فهم این نثر را برای آن‌ها هموار کند. نویسنده کتاب پیمانه‌های بی‌پایان، با وجود محدودیتی که همواره در این گزیده‌ها وجود دارد تلاش کرده اصلی‌ترین نگره‌های ناب شمس و زبان خاص او را در همین گزیده مختصر به مخاطب خود منتقل کند، به‌طوری‌که هر خواننده‌ای مهارت شگفت شمس تبریزی را در پرداخت روایت‌های کوتاه عرفانی با انتخابی که از بهترین نمونه‌های داستان‌پردازی او صورت گرفته است، در می‌یابد.
در مجموع کتاب «در جدال با خویشتن» از دکتر مهدی محبتی، تلاشی است برای شناسایی شخصیت، اندیشه و عرفان شمس تبریزی، عارف بزرگ زبان فارسی، برای آن‌دسته از مخاطبان علاقه‌مندی که متون عرفانی ادبیات فارسی را با نگاهی انتقادی و بهره‌جویانه از آموزه‌های متناسب این متون با روزگار ما مطالعه می‌کنند.
نظر شما