اردوغان به مسئله فلسطین چگونه می نگرد؟

خبرگزاری مهر، گروه بین الملل: با روی کارآمدن دولت «بایدن-هریس» در کاخ سفید، افزایش مشکلات اقتصادی ترکیه و تغییر راهبرد مقامات ترکیه در منطقه غرب آسیا، سیاست خارجی این کشور به سمت «انجماد تنش‌ها» و بهبود روابط با رقبا و «دشمنان دیروز» خود حرکت کرد. یکی از مصادیق این تغییر راهبرد در آنکارا بهبود روابط این کشور با رژیم صهیونیستی بود. از زمان روی کارآمدن حزب عدالت و توسعه در ترکیه، رجب طیب اردوغان خود را سیاست مداری ضد صهیونیست و حامی مردم آرمان فلسطین نشان می‌داد.

شاید یکی از تصاویر ماندگار در محکومیت رژیم صهیونیستی، حمله لفظی اردوغان به رئیس وقت اسرا ئیل در اجلاس داووس بود. حال نیازهای ژئوپلیتیکی و اقتصادی ترکیه به تل‌آویو به ویژه در موضوع میادین گازی در دریای مدیترانه شرقی موجب تعدیل سیاست‌های آنکارا و از سرگیری روابط میان دو کشور شده است. در ادامه این یادداشت سعی خواهیم کرد تا به بررسی نوع سیاست ورزی ترکیه در خصوص مسئله فلسطین و فراز و نشیب روابط این کشور با رژیم صهیونیستی داشته باشیم.

عادی‌سازی روابط با رژیم صهیونیستی

روز چهارشنبه ۱۷ اوت ۲۰۲۲ یائیر لاپید نخست وزیر رژیم صهیونیستی در اظهاراتی از عادی‌سازی کامل روابط با ترکیه و ارتقا سطح روابط دیپلماتیک تا سطح سفیر خبر داد. یک مسئول بلندپایه صهیونیست سه‌شنبه در گفت‌وگو با روزنامه «یدیعوت آحارونوت» گفته بود، تل آویو و ترکیه در حال نزدیک شدن به توافق‌هایی هستند که امکان بازگشت هواپیماهای اسرائیلی به فرودگاه‌های ترکیه را پس از سال‌ها ممنوعیت فراهم خواهند کرد. وی در ادامه این گفت‌وگو احتمال داد که شرکت‌های هواپیمایی تجاری رژیم صهیونیستی ظرف چند هفته آینده اجازه فرود در فرودگاه‌های ترکیه را به‌دست خواهند آورد. انتشار این اخبار پس از دیدار هرتزوگ رئیس رژیم صهیونیستی با اردوغان در ترکیه تحولی عجیب و غیرقابل پیش بینی به نظر نمی‌رسد.

در سال ۲۰۱۸ و به دنبال کشته شدن تظاهرکنندگان فلسطینی در نوار غزه، آنکارا و تل‌آویو سفرای خود را فراخوانده بودند و پس از آن شدیدترین انتقادات را علیه یکدیگر ایراد می‌کردند. شاید عمق خصومت میان دو کشور را می‌توان در اظهارات رئیس پیشین موساد جست‌وجو کرد. یوسی کوهن در جلسه خصوصی به همتایان عرب خود خطر اصلی علیه منافع رژیم صهیونیستی و کشورهای عرب منطقه را نه ایران، بلکه ترکیه دانسته بود!

طی دو سال اخیر تحولاتی همچون همکاری مشترک جنگ قره‌باغ، سقوط دولت نتانیاهو و روابط سرد واشنگتن-آنکارا موجب نزدیکی مجدد این دو متحد قدیمی به یکدیگر شد. البته در تمام سال‌هایی که دو کشور روابط سیاسی علنی نداشتند، حجم تجارت میان دو کشور قریب به ۶ میلیارد دلار بود. همچنین سرویس‌های «میت» و «موساد» تبادل اطلاعاتی میان یکدیگر را حفظ کرده و حتی گسترش دادند. آخرین نمونه از همکاری میان این دو سرویس اطلاعاتی را می‌توان جنگ تبلیغاتی و طرح اتهام هدف قراردادن صهیونیست‌ها در خاک ترکیه توسط عوامل وابسته به ایران دانست.

ابومازن در آنکارا

روز چهارشنبه ۲۴ اوت ۲۰۲۲ آنکارا میزبان محمود عباس رئیس تشکیلات خودگردان فلسطین بود. در کنفرانس مشترک خبری، اردوغان در سخنانی معنا دار ضمن محکوم کردن حملات اخیر رژیم صهیونیستی به نوار غزه، از راه‌حل دو کشور حمایت و عادی سازی روابط میان ترکیه و رژیم اسرائیل را به نفع منافع مردم فلسطین اعلام کرد. در همین راستا مولود چاوش اوغلو وزیر خارجه ترکیه اعلام کرد که سران گروه‌های فتح و حماس نیز ازعادی‌سازی روابط میان آنکارا-تل‌آویو حمایت می‌کنند! به نظر می‌رسد اردوغان با آگاهی از حساسیت‌های امت اسلامی در خصوص رابطه با صهیونیست‌ها، سعی دارد تا دولت خود را همچنان حامی اصلی فلسطین نشان داده و برای ترسیم تصویری مثبت از خود به سراغ رهبران فلسطینی همچون محمود عباس می‌رود.

تغییر جهت سیاست خارجی ترکیه

پس از آغاز بهار عربی در سال ۲۰۱۱، ترکیه به همراه قطر تصمیم گرفتند تا با حمایت از جریان اخوانی در منطقه از سقوط حکومت‌های عرب منطقه حمایت کرده تا از این طریق دست برتر را در خاورمیانه عربی پیدا کنند. از آن زمان تا اواخر سال ۲۰۲۰، آنکارا به سیاست تهاجمی خود ادامه داد به گونه‌ای که اتحاد نانوشته‌ای میان امارات عربی متحده، عربستان سعودی، یونان، مصر و رژیم صهیونیستی برای مقابله با سیاست تهاجمی ترکیه ایجاد شد. این تهدید به اندازه‌ای بود که اتحادیه عرب تصمیم گرفت تا کمیته‌ای ویژه برای بررسی دخالت‌های ترکیه در کشورهای عربی همچون عراق، مصر و سوریه ایجاد کند. افزایش ترک ستیزی در جهان عرب، بویژه کشورهای شورای همکاری خلیج فارس (به استثنا قطر) موجب تحول بزرگی همچون حمایت آنها از دولت قانونی بشار اسد در برابر تجاوزات آنکارا در مرزهای شرق و شمال شرق سوریه شد.

ترکیه در آستانه برگزاری انتخابات قرار دارد و دولت اردوغان با کم‌ترین میزان حمایت مردمی از زمان به قدرت رسیدن خود روبه‌رو است. برهمین اساس تیم سیاست خارجی این کشور تصمیم گرفته است برای جذب سرمایه‌های خارجی سطح تنش با کشورهای جهان را کاهش دهد. نقطه آغاز این سیاست کاهش تنش با همسایگان اعلام شده است. به گزارش خبرگزاری «آناتولی» اردوغان در جشن فارغ التحصیلی دانشجویان نظامی ضمن تاکید بر حق ترکیه برای مداخله در مسائل و بحران‌های منطقه «غرب آسیا»، اما هدف نهایی آنکارا را ایجاد «کمربند صلح و همکاری» در محیط پیرامونی خود اعلام کرد. عادی‌سازی روابط آنکارا با عربستان سعودی، امارات، مصر و رژیم صهیونیستی نشان بارز سیاست «کاهش تنش» و تلاش برای بهبود وضعیت اقتصادی ترکیه است.

قدس؛ هسته تولید مشروعیت در جهان اسلام

در تاریخ طولانی منطقه خاورمیانه یکی از راه‌های کسب مشروعیت و محبوبیت در میان حکومت‌ها و ملل مسلمان توجه به قبله نخست مسلمانان یعنی شهر بیت‌المقدس بوده است. برهمین اساس بسیاری از حکام مسلمان بویژه پس از اشغال این سرزمین توسط صهیونیست‌ها خود را حامی آرمان قدس و آزادی فلسطین نشان دادند.

در این مسیر برخی حکومت‌ها با نگاهی ایدئولوژیک و ایمانی به شکلی واقعی توان سیاسی، اقتصادی و نظامی خود را برای آزادی بیت‌المقدس به کار می‌بندد اما برخی دیگر از دولت‌ها از این آرمان به نفع منافع گروهی یا جناحی خود سو استفاده کرده و به بهره برداری سیاسی از این مسئله بزرگ جهان اسلام می‌پردازند. به عبارت دیگر در نگاه این دولت‌ها هرگاه منافع ملی بر منافع اسلامی غلبه کند، آنها بی هیچ ملاحظه‌ای موضع خود را تغییر می‌دهند. برای فهم سیاست خارجی ترکیه در قبال مسئله فلسطین، توجه به «لنز» فوق می‌تواند دید مناسب در خصوص فراز و فرودهای راهبرد این کشور در قبال مسئله قدس کند.

بهره سخن

ترکیه به عنوان شرقی‌ترین عضو پیمان نظامی ناتو و وارث آخرین امپراتوری اسلامی یعنی حکومت عثمانی، مجبور به پذیرش نقشی دوگانه در خاورمیانه عربی است. این کشور به عنوان حلقه وصل قاره اروپا به جهان اسلام همواره سعی کرده است ضمن حفظ روابط نظامی-امنیتی خود با طرف‌های بلوک عضو بلوک غرب بویژه رژیم صهیونیستی، تبدیل به بازوی اجرایی پیمان آتلانتیک شمالی در منطقه اوراسیا شود. از سوی دیگر ترکیه به دلیل نفوذ تاریخی در منطقه شامات و آگاهی از جایگاه بالا بیت‌المقدس در میان مسلمانان سعی کرده است تا با حمایت سیاسی، اقتصادی و رسانه‌ای از گروه‌های فلسطینی خود را حامی ملت فلسطین نشان دهد و از این طریق جایگاه خود در جهان اسلام را ارتقا بخشد.

در چنین شرایطی آنکارا با توجه به منافع کوتاه مدت و میان مدت خود تصمیم می‌گیرد تا در بازه‌های زمانی مختلف وزن رژیم صهیونیستی یا فلسطینی‌ها را در سیاست خارجی خود افزایش داده و به تأمین حداکثری منافع ملی خود بپردازد. ترجمان این راهبرد به آن معنا است که در مسئله فلسطین می‌توان همکاری تاکتیکی با آنکارا برای تحت فشار گذاشتن صهیونیست‌ها اتخاذ کرد اما ترکیه در سطح راهبردی وارد تنش با رژیم صهیونیستی نشده و به مناقع این رژیم ضربه نخواهد زد.

محمد بیات، کارشناس مسائل منطقه