خبرگزاری مهر- گروه دین و اندیشه- فاطمه علی آبادی: امروز ۲۸ صفر سالروز رحلت پیامبر اعظم حضرت محمد مصطفی (ص) است. هر مکتبی پیامی برای جامعه دارد و مردم را به پذیرش آن فرامی خواند و در این جهت از روش‌های ویژه ای بهره می‌جوید که با اهداف اصلی آن مکتب وابسته است. تمامی پیامبران از حضرت آدم (ع) تا منجی بشریت حضرت خاتم (ص) از جانب خداوند مبعوث شدند تا انسان را از ظلمت و جهل به نور علم و هدایت و از تنگنای طبیعت به وادی بی انتهای معنویت و از ظلم و شقاوت به عدل و کرامت و از پرستش بت‌ها به عبادت خدا و از اطاعت اغیار و اشرار به استجابت اولیا و رسولان رهنمون شوند. پیام الهی پیامبران را با توجه به شرایط اجتماعی و فرهنگی جوامع بر سه محور توحید، نبوت و معاد پایه گذاری شده است. وجه تمایز این دعوت‌ها در کیفیت بیان آن محورها و تبیین مسائل فرعی مطابق فهم و شعور مردم است. گرچه روش تبلیغی هر یک از پیامبران دارای ارزش ویژه خود می‌باشد.
بر همین اساس برای آشنایی با شیوه‌های تبلیغی پیامبر خاتم (ص) با حجت الاسلام محمدمحسن مروجی طبسی استاد حوزه و دانشگاه به گفتگو پرداختیم که حاصل آن را در ادامه می‌خوانید:
*در خصوص اهمیت تبلیغ در سیره انبیا بفرمائید؟
عقل و فهم یک موهبت الهی و زبان مشترک بین همه مردم است، مردم از این طریق می‌توانند با یکدیگر ارتباط برقرار کنند و تبلیغ به زبان امروزی به معنای رسانه است. هر شخصی که می‌خواهد کاری انجام دهد یا کالایی ارائه کند به طور قطع تبلیغ کار یا کالای خود را انجام می‌دهد و نقاط مثبت و مزایای آن را بیان می‌کند تا پس از آن بتواند کار یا کالای خود را عرضه کند. بر این اساس می‌توان گفت تبلیغ یک امر کاملاً فطری است و این خود نشان دهنده اهمیت تبلیغ است.
ویژگی تبلیغ این است که مانند شمشیر دو لبه دارد، به این معنا که هم می‌توان از آن برد و هم استفاده منفی از امر تبلیغ داشت بنابراین هم کسی که قصد غرض مثبت دارد می‌تواند از تبلیغ بهره بگیرد هم کسی که قصد و نیت منفی دارد از آن بهر. می‌برد. بر این اساس تبلیغ یک امر خنثی و یک ابزار است. هم پیامبران از این روش برای اهداف الهی خود استفاده می‌کردند هم در برابر انبیا، طاغوت‌ها، فرعون‌ها و شیاطین از تبلیغ به نفع خود بهره می‌بردند خداوند متعال در قرآن کریم به این مسئله اشاره دارد و می‌فرماید ما به شما هنر و ابزار دادیم هم مؤمنین و هم کفار می‌توانند از این ابزار در جهت اهداف خود استفاده کنند، در این صحنه هر کس بهتر و بیشتر عمل کند پیروزتر خواهد بود.
*سیره پیامبر اکرم (ص) در عرصه تبلیغ دین چگونه بود؟
اگر بخواهیم با عدد بیان کنیم ۹۹ درصد کارهای پیامبر اعظم (ص) تبلیغ است. پیامبر (ص) هر کاری که می‌خواستند انجام بدهند پیش از آن اقدام به روشنگری و ابلاغ می‌کردند و با صدای رسا کار و هدف خود را اعلام می‌کردند. تبلیغ در معنای لغوی به معنای بیان یک امر به صورت روشن و واضح است، یعنی اینکه این امر، امر مخفی‌ای نیست و همه متوجه آن می‌شوند. از این جهت همه کارهایی که حضرت انجام می‌دادند، تبلیغ بود. بیان ایشان، راه رفتن، صحبت کردن، روش و منش پیامبر (ص) تبلیغ و روشنگری محسوب می‌شد به همین خاطر پیامبر (ص) حجت است، حجت یعنی کسی که رفتارهایش کاملاً روشن است و هیچ ابهامی در کلام، عمل و رفتار ایشان نیست.
بعد از آن سه سالی که پیامبر مخفیانه مردم را دعوت به دین کردند وقتی که می‌خواستند نبوت و بعثت خود را اعلام کنند سه روز اطعام دادند تا بتوانند با استفاده از فرصت این محافل بعثت خود را و در کنار بعثت وصایت امیرالمومنین (ع) را ابلاغ و با صدای رسا اعلام کنند و جای هیچ شک و شبهه‌ای برای هیچکس باقی نگذارند. پیامبر (ص) طوری عمل می‌کردند که کسی نمی‌توانست بگوید کلام پیامبر مبهم یا دوپهلو بود به گونه‌ای که متوجه فرمایش ایشان نشدیم بنابراین پیامبر (ص) در عرصه تبلیغ هیچ گاه دوپهلو صحبت نکردند بلکه همیشه رسا و روشن مطالب و حقایق را بیان می‌کردند.
پیامبر اعظم (ص) از همان ابتدا نبوت خود را با بیان شیوا، اخلاق حسنه و با سعه صدر مطرح فرمودند. وقتی که می‌خواستند اسلام را به شهرهای مختلف آن زمان جزیره‌العرب عرضه کنند هیچ گاه شمشیر نکشیدند و به جنگ نپرداختند. پیامبر (ص) برای این منظور مبلغان و قاریان قرآن را به شهرهای مختلف می‌فرستادند تا معجزه الهی را که قرآن کریم است برای مردم آن شهرها با صدای خوش و زیبا عرضه کنند. همچنین پیامبر (ص) همواره به مبلغین خود بر رعایت اخلاق نیکو تاکید داشتند. تقریباً می‌توان گفت امر تبلیغی پیامبر (ص) همان جهاد تبیینی است که مقام معظم رهبری به آن تاکید دارند که فرمودند ما باید با زبان روز و با شیوه‌ای جذاب و هنرمندانه حقایق را بیان کنیم.
کار پیامبر اعظم (ص) همین بود، آن حضرت هر جا که می‌رفتند حقایق و معارف دین را با بهترین بیان و ابزار ارائه می‌کردند. در آن زمان پیامبر (ص) در کنار قاریان قرآن از ابزار شعرا نیز استفاده می‌کردند. آن دوران که اینترنت، روزنامه و رادیو و تلویزیون نبود مهمترین رسانه اشعار شاعران بود. شعر یکی از ابزارهایی بود که در آن زمان خبرها را به مناطق مختلف منتقل می‌کرد. پیامبر (ص) از این ابزار به نحو احسن استفاده کردند، از شعرای متعهد استفاده کردند تا بتوانند حقایق نبوت و معارف الهی را به گوش مردم برسانند.
*این سیره تبلیغی پیامبر (ص) چه تأثیراتی در فرهنگ و جامعه آن روز جزیرة العرب گذاشته بود؟
تبلیغ یکی از وظایف ذاتی و سازمانی بود که خداوند متعال بر عهده پیامبر (ص) گذاشته بود چنان که در قرآن می‌فرماید: «و ما علیک الا البلاغ المبین» و بر تو نیست جز ابلاغ روشن. اینکه پیامبر (ص) حقایق را با زبان لین و شیوا به گونه‌ای بیان کند که در قلوب مردم تثبیت شود وظیفه ذاتی پیامبر اکرم (ص) بود و پیامبر (ص) در این عرصه بسیار موفق بودند. نمونه بارز موفقیت پیامبر (ص) در جریان فتح مکه نمایان است. اهل مکه و قریش خیلی پیامبر (ص) را اذیت و آزار کردند تا چایی که چندین مرتبه قصد ترور پیامبر (ص) را داشتند، بیش از ده مرتبه سو قصد به جان مبارک پیامبر اعظم (ص) کردند تا وجود ایشان را از عرصه محو کنند. این نشان می‌دهد که پیامبر (ص) انگیزه داشتند که با آنها وارد مقابله فیزیکی و جنگ شوند و در جریان فتح مکه پیامبر (ص) به راحتی می‌توانستند همه آنها را از بین ببرند، عرف و قانون آن زمان نیز موید این کار بود اما پیامبر (ص) بدون هر گونه جنگ و خونریزی وارد مکه شدند. پیش از آن با رفت و آمد مبلغین پیامبر (ص) به مکه و رفتارهایی که مردم مکه از پیامبر (ص) شنیده بودند طوری بود که همه ناخودآگاه شیفته پیامبر شدند و همین که شنیدند پیامبر وارد مکه می‌شود اسلحه‌ها را بر زمین گذاشتند. بعضی از اصحاب پیامبر (ص) فریاد می‌زدند الیوم یوم الملحمة امروز روز انتقام است وقتی این سخن به گوش پیامبر (ص) رسید فرمودند الیوم یوم المرحمة امروز روز رحمت است. همین کلام شیوای پیامبر (ص) به لحاظ سجع کلامی که هم آوا با آن جمله اصحاب است یکی از تبلیغات و تاکتیک‌های تبلیغی رسول خداست که لفظ مرحمة را با لفظ ملحمة جایگزین می‌کنند و بعد هم اعلام عفو عمومی می‌کنند.
نکته مهم در امر تبلیغ این است که سیاست‌گذاری تبلیغ با رهبر جامعه است، چرا که رهبر جامعه می‌داند چه مسئله‌ای و در چه زمانی باید مطرح بشود تا هدف رسالت محقق شود. بعضی گمان می‌کنند تبلیغ کاری شبیه کار تبشیری‌های ادیان دیگر است که فقط از مصائب و رنج‌های بزرگان آن دین بگویند و هیچ ضمانت اجرایی هم وجود نداشته باشد. این نگاه خلاف دیدگاه رسول خدا (ص) در امر تبلیغ است. در شیوه و روش پیامبر اعظم (ص) تبلیغ باید ضمانت اجرایی داشته باشد، تبلیغ یک امر مستحبی یا حاشیه‌ای نیست که فقط کسی بیاید و از خوبی کارهای خوب و بدی کارهای بد بگوید و هیچ اتفاقی نیفتد. در حکومت اسلامی و در حکومت پیامبر اعظم (ص) تبلیغ پشتوانه و ضمانت اجرایی دارد، پیامبر (ص) برای اینکه بتواند احکام الهی را در جامعه پیاده کند ابتدا ذهن‌ها و دل‌ها را آماده می‌کند تا مردم متوجه بشوند قرار است اتفاقی بیفتد و تحولی در جامعه ایجاد شود. بنابراین اطلاع رسانی به نحو احسن و با بیان شیوا و رسا اولین مرحله است اگر اطلاع‌رسانی به خوبی انجام شود حقایق و معارف در قلوب مردم تثبیت می‌شود و بعد از آن بر جسم و اجتماع اثر می‌گذارد.
*از ابزارهای رسول خدا (ص) در امر تبلیغ بگویید؟
پیامبر (ص) دو نوع ابزار داشتند. بخشی از ابزارهای پیامبر (ص) ابزار رسمی و بخشی غیر رسمی بودند. شعرا، قاریان قرآن، مساجد، نماز جمعه و امثال اینها ابزارهای رسمی جامعه زمان پیامبر (ص) بود که پیامبر (ص) به خوبی از آنها در جهت رسالت تبلیغی خود استفاده می‌کرد.
مساجد در زمان پیامبر (ص) شلوغ بود. در مسجد النبی که مسجد اصلی به شمار می‌رفت نمازهای یومیه، سخنرانی‌ها و نماز جمعه برگزار می‌شد. پیامبر (ص) تاکید فراوان داشتند در مساجد دیگری که مبلغین در آنها مشغول فعالیت هستند نیز اصول تبلیغی رعایت شود از جمله اینکه مبلغ به حقایق دین آگاه داشته و خوش صورت و خوش سیرت باشد و صدای زیبایی داشته باشد.
مواردی که ذکر شد ابزارهای ظاهری و رسمی بود که توسط پیامبر (ص) مطرح می‌شد. پیامبر خدا ابزارهای تبلیغی دیگری هم داشتند که ابزارهای غیررسمی به حساب می‌آیند مانند اینکه آن حضرت به صورت سرزده به عیادت مریض یا جانبازان جنگ می‌رفتند، به فقرا سر می‌زدند، پیاده در بین مردم تردد می‌کردند و به اصطلاح امروزی طرح چهره به چهره داشتند. پیامبر (ص) از نزدیک با اقشار مختلف مردم ارتباط برقرار می‌کردند، آن حضرت هیچ گاه از موضع بالا با مردم صحبت نمی‌کردند بلکه همیشه با مردم می‌جوشیدند و این جوشش باعث شده بود که آن تبلیغ‌ها و سخنرانی‌ها بر دل مردم بنشیند.
*مهمترین پشتوانه تأثیرگذاری و نفوذ تبلیغی پیامبر بر اعراب جاهلی چه بود؟
پیامبر اعظم (ص) توانست در میان آن عرب متوحش جاهلی که دختران خود را زنده به گور و زنان را تحقیر می‌کردند، رسالت خود را ابلاغ کند و مردم را به سخنان خود متوجه کند. مردمانی که غذای وحشی می‌خوردند، به یکدیگر رحم نمی‌کردند گاهی برای یک تکه لاشه مردار چندین ماه یا چندین سال دو قبیله با هم درگیر بودند. اینکه پیامبر چطور توانست در میان این مردم نفوذ کند یک جواب بیشتر ندارد و آن جلب اعتماد مردم بود، پیامبر توانسته بود اعتماد مردم را به خود جلب کند.
پیامبر (ص) برای اینکه مردم جزیره‌العرب را به توحید، یکتاپرستی، سعادت دنیوی و اخروی دعوت کند از برهان‌های فلسفی، صدیقین و منطقیون استفاده نکرد بلکه با مردم از طریق جلب اعتماد وارد شد. پیامبر (ص) قبل از اینکه پیامبر باشد محمد امین نام داشت، مردم به او اعتماد کامل داشتند تا جایی که حضرت را با این نام می‌شناختند. وقتی پیامبر (ص) توانست اعتماد مردم این سرمایه عظیم را به دست بیاورد به مردم گفتند اگر من بگویم پشت این کوه خطری شما را تهدید می‌کند آیا حرف من را می‌پذیرید؟ مردم گفتند: بله! سپس پیامبر فرمودند محمد امین به شما می‌گوید که خدای واحدی وجود دارد و بت‌ها را کنار بگذارید. این نشان می‌دهد که پشتوانه امر تبلیغی پیامبر (ص) سرمایه عظیمی به نام اعتماد مردم بود. یکی از معجزات پیامبر (ص) قبل از قرآن کریم و شق‌القمر همین جلب اعتماد مردم بود، اعتماد مردم به رسول خدا (ص) بود که بسیاری از سخنان ایشان را تثبیت می‌کرد.
*یکی از نکاتی که در امر تبلیغ بسیار اهمیت دارد مسئله اثرگذاری است، چرا برخی فعالیت‌های تبلیغی دینی اثرگذار نیستند؟
یکی از نکاتی که در امر تبلیغ بسیار اهمیت دارد مسئله اثرگذاری است، اگر تبلیغی اثرگذار نباشد اصلاً تبلیغ نیست بلکه تخریب است. تبلیغ وقتی تبلیغ است که اثرگذاری مثبتی داشته باشد. در آئین اسلام تبلیغ مساوی است با تأثیرگذاری و تبلیغ زمانی اثرگذار است که پیش از آن اعتماد مردم جلب شده باشد. مبلغ هر چه بگوید هر قدر هم سخنانش درست و صحیح باشد اگر مستمع او را قبول نداشته باشد نمی‌تواند سخنش را نیز بپذیرد. بنابراین اعتماد و اطمینان مردم سرمایه اصلی اسلام و رسول اسلام است.
امروز و در این زمان هم این قاعده وجود دارد. اگر کسی اعتماد داشته باشد هر چه بگویند حتی اگر نتواند برخی را به صورت ملموس درک کند، می‌پذیرد. بنابراین اعتماد سرمایه اصلی تبلیغ است.
*پیامبر این اعتماد سازی را چگونه کسب کردند؟
پیامبر اکرم (ص) اعتماد مردم را به راحتی به دست نیاورده بودند بلکه در این مسیر رنج‌ها و خون دل‌های فراوانی خوردند تا این نتیجه حاصل شد و پیامبر (ص) توانستند به سطح‌های مختلف فرهنگی مردم نفوذ کنند، مردم از هر سطحی که بودند پیامبر را امین و مورد اعتماد می‌دانستند و می‌شناختند. به همین خاطر است که هیچکس نتوانست از پیامبر (ص) نقطه ضعفی به دست بگیرد که بگوید پیامبر (ص) می‌گوید دزدی نکنید و نعوذ بالله فرزندانش دزدی می‌کنند. قول و فعل پیامبر (ص) یکی بود و همین باعث می‌شد که مردم بیش از خود به پیامبر (ص) اعتماد داشته باشند.
نظر شما