تیتراژی که از سریال سبقت گرفت!/ آنچه از «معمای شاه» یادگار ماند

خبرگزاری مهر – گروه هنر – علیرضا سعیدی: کارکرد تیتراژ چیزی شبیه به جلد کتاب است که طراحش تلاش می‌کند با انتخاب عناصر، فرم‌ها و چینش‌ها با کمک گرافیک و موسیقی مخاطبان یک اثر را در جریان موضوع قرار دهد. شرایطی که گاهی بسیار نکته‌سنج، اندیشمندانه و حساب شده پیش روی مخاطبان قرار می‌دهد و گاهی هم به قدری سردستانه و از روی ادای یک تکلیف اجباری ساخته می‌شود که بیننده را از اساس با یک اثر تصویری دور می‌کند.

آنچه بهانه‌ای شد تا بار دیگر رجعتی به کلیدواژه «تیتراژ» داشته باشیم، مروری‌بر ماندگارترین و خاطره‌سازترین موسیقی‌های مربوط به برخی برنامه‌ها و آثار سینمایی و تلویزیونی است که برای بسیاری از مخاطبان دربرگیرنده خاطرات تلخ و شیرینی است و رجوع دوباره به آن‌ها برای ما در هر شرایطی می‌تواند یک دنیا خاطره به همراه داشته باشد. خاطره‌بازی که پس از آغاز و انتشار آن در نوروز ۱۴۰۰ استقبال مخاطبان، ما را بر آن داشت در قالب یک خاطره‌بازی هفتگی در روزهای جمعه هر هفته، روح و ذهنمان را به آن بسپاریم و از معبر آن به سال‌هایی که حالمان بهتر از این روزهای پردردسر بود، برویم.

«خاطره‌بازی با تیتراژهای ماندگار» عنوان سلسله گزارشی آرشیوی با همین رویکرد است که به‌صورت هفتگی می‌توانید در گروه هنر خبرگزاری مهر آن را دنبال کنید.

در پنجاهمین و آخرین شماره از این روایت رسانه‌ای در سال ۱۴۰۰ به سراغ موسیقی تیتراژ سریال پرطرفدار «معمای شاه» به کارگردانی محمدرضا ورزی، موسیقی بابک زرین، ترانه مرحوم افشین یداللهی و خوانندگی سالار عقیلی رفتیم که پس از انتشار آن نه تنها تبدیل به شناسنامه معتبری از این سریال میان مخاطبان شد، بلکه شرایطی را برای سازندگانش فراهم ساخت که بسیاری از برنامه سازان در مقاطع مختلفی از این ملودی به عنوان یک اثر کاملاً مستقل از سریال استفاده کنند.

سریال تلویزیونی «معمای شاه» به سال ۱۳۹۴ با نگاهی به ظهور و بروز دوران سلطنت رضا پهلوی و محمدرضا پهلوی به تهیه کنندگی علی لدنی توسط محمدرضا ورزی از کارگردانان شناخته شده حوزه ساخت سریال‌های تاریخی تولید و ساخته شد. تمرکز اصلی سریال، روایت به قدرت رسیدن رضا پهلوی و محمدرضا پهلوی و جریانات منتهی به پیروزی انقلاب اسلامی ایران است که با حضور بیش از ۱۲۰ بازیگر اصلی در ۹۵ قسمت تولید شد و اگرچه با فراز و نشیب‌ها و حاشیه‌های بسیار فراوانی هم به لحاظ نوع روایت داستان و هم دیگر موارد رو به رو شد، اما می‌توان گفت این سریال از معدود سریال‌های تولید شده در حوزه تاریخ معاصر کشورمان است که توانست به واسطه سوژه مورد تمرکز دست‌اندرکاران و روایت دراماتیک از مبارزات مردم کشورمان بر علیه حکومت پهلوی، تبدیل به یکی از سریال‌های پرطرفدار سیما در زمان پخش خود شود.

همان طور که در ابتدای گزارش به آن اشاره شد، یکی از مؤلفه‌های مهمی که به شدت مورد توجه مخاطبان قرار گرفت، موسیقی متن اثر، به ویژه موسیقی تیتراژ آن بود که به واسطه حضور یک شاعر و ترانه سرای صاحب موسیقی تیتراژ سریال معمای شاه پس از انتشار آن نه تنها تبدیل به شناسنامه‌ای معتبری از این سریال میان مخاطبان شد، بلکه شرایطی را برای سازندگانش فراهم ساخت که بسیاری از برنامه سازان در مقاطع مختلفی از این ملودی به عنوان یک اثر کاملاً مستقل از سریال استفاده کنند اندیشه‌ای چون مرحوم افشین یداللهی و البته سایر مؤلفه‌های دیگر از جمله بابک زرین به عنوان آهنگساز و سالار عقیلی به عنوان خواننده آثاری را پیش روی مخاطب قرار داد که هم دربرگیرنده مؤلفه‌های رسانه‌ای مناسب برای معرفی یک سریال تاریخی و هم دربرگیرنده مؤلفه‌های ملی – میهنی بود که حتی بدون در نظر گرفتن محتوای تاریخی سریال «معمای شاه» هم می‌توانستیم، آن را مورد ارزیابی قرار داده و حتی به عنوان یک تک آهنگ مستقل نام ببریم.

شرایطی که اکنون موسیقی تیتراژ سریال را تقریباً از کلیت تصویری آن جدا کرده و ترانه‌ای را به مردم معرفی کرده که شاید برخی‌ها ندانند این موسیقی همان ترانه درج شده در تیتراژ باشد.

اتفاقاً ظهور و بروز چنین شرایطی بود که باعث شد موسیقی تیتراژ سریال «معمای شاه» به آهنگسازی بابک زرین در بسیاری از رویدادهای موسیقایی و تصویری از جمله «جشن حافظ» و «جشن موسیقی ما» حائز دریافت رتبه‌های برتری چون بهترین موسیقی تیتراژ، بهترین ترانه و بهترین خواننده شود. موفقیتی چشمگیر که نشأت گرفته از شناخت و آگاهی است که تیم تولید کننده اثر نسبت به جامعه مخاطبان خود داشتند. شرایطی که اگرچه در برخی از مواقع موجب بروز حاشیه‌هایی از جمله برداشت موسیقی از برخی سریال‌های خارجی و مواردی دیگر شد، اما هرچه بود نتوانست قدرت نمایی یک موسیقی تیتراژ پرمغز را از تب و تاب دوست داشتن کم کند.

بابک زرین از جمله هنرمندان دانش آموخته حوزه موسیقی است که طی سال‌های ابتدایی فعالیتش نزد هنرمندانی چون محسن الهامیان و بابک بیات به فراگیری موسیقی پرداخت و بعد از کسب تجربه‌های متعدد در عرصه‌های مختلف موسیقی به سمت و سوی آهنگسازی کشیده شد. او در سال ۱۳۸۰ بود که برای سریال «مهمانپذیرطوبی» موسیقی نوشت و بعد از اینکه تجربه‌های جالبی را هم در عرصه آهنگسازی آثار نمایشی از سرگذراند به صورت جدی تر وارد فعالیت‌های حرفه‌ای حوزه آهنگسازی، نوازندگی و بعضاً خوانندگی هم شد.

وی در همین چارچوب بود که پس از ساخت موسیقی متن و تیتراژ سریال «تبریز درمه» به کارگردانی محمدرضا ورزی با صدای سالار عقیلی از خود آهنگسازی را معرفی کرد که رگ خواب مخاطب را می فهمد. کما اینکه استقبال مردم از موسیقی تیتراژ نشان داد که کارگردانان می‌توانند برای ساخت موسیقی تیتراژشان اعتماد کنند. اعتمادی که هم برای آهنگساز، هم برای کارگردان و هم برای سالار عقیلی به عنوان خواننده «آمد» داشت و موجب باز شدن مسیری برای بابک زرین شد که توانست برای او موفقیت‌های زیادی در پی داشته باشد. موفقیت‌هایی که اوج آن در موسیقی تیتراژ سریال «معمای شاه» به وجود آمد و فصل تازه ای از فعالیت‌های وی را رقم زد.

این هنرمند چندی پیش بود که در گفتگو با خبرگزاری تسنیم درباره نحوه همکاری خود با محمدرضا ورزی برای آهنگسازی و ساخت موسیقی تیتراژ سریال «معمای شاه» گفته بود: از همان ابتدای شکل‌گیری سریال «معمای شاه» در سال ۱۳۸۹ محمدرضا ورزی کارگردان مجموعه گفت که قصد دارم سریال تازه‌ای بسازم که کار موسیقی‌اش را دوست دارم تو انجام بدهی […] ساخت موسیقی اثر هم از آنجا شروع شد که ما ابتدا به سراغ تصنیف‌های سریال رفتیم و آن‌ها را ساختیم. مشخصاً یکی از آن‌ها در قسمت یازدهم پخش شد. «تصنیف گلنار» با صدای سالار عقیلی. «موسم گُل» هم تصنیف دیگری بود که در ابتدای کار ضبط شد. سپس نوبت به سرود «ای ایران» رسید. یک قطعه موسیقایی هم به صدای امیریل ارجمند ضبط شد. جالب است بدانید تصنیف تیتراژ آخر برای یک سال و نیم قبل است و در همان زمان ضبط‌شده است.

زرین در این گفتگو بود که در پاسخ به برخی از حواشی مطرح شده درباره خوانش موسیقی تیتراژ مجموعه که یکی از آنها مربوط به گزینه‌های دیگری قبل از حضور سالار عقیلی بود، توضیح داد: طبیعتاً برای چنین آثاری، گزینه‌های مختلفی مطرح می‌شود اما اینکه اجرایی بشوند یا نه؟ بحث دیگری است. آنچه در رسانه‌ها در این مدت ذکر شده مورد تأیید من نیست و ممکن است آن‌ها ذهنیت ما را نوشته باشند. آنچه در عمل اتفاق افتاد این است که تصنیف ابتدایی سریال یک بار توسط مانی رهنما و یک بار هم توسط امیر یل ارجمند خوانده شد. مانی رهنما به اعتبار رفاقت با من از دوره مرحوم بابک بیات آمد و لطف هم داشت که بدون قرارداد و صرفاً به واسطه دوستیمان این تصنیف را اجرا کرد. از نظر من اجرای خوبی هم بود اما از سوی تلویزیون تأیید نشد. لحن و صدای او با این ترانه که صدایی اعتراضی و محکمی را می‌طلبید ازنظر من هماهنگی کاملی داشت اما بابک زرین: من در ساخت این موسیقی همه مسائل کشورم را دیدم و این موسیقی را ساختم درخصوص آثار این چنینی به هرحال نظرهای مختلفی از سوی بخش‌های گوناگون داده می‌شود و صرفاً نظر آهنگساز تعیین‌کننده نیست. پس از آن همین قطعه توسط «امیر یل ارجمند بر روی همین ملودی خوانده شد اما باوجود میکس و مستر، مورد تأیید قرار نگرفت و در روزهای آخر این ترانه توسط سالار عقیلی خوانده و تأیید شد.

این آهنگساز در پاسخ به پرسش دیگری مبنی بر اینکه آیا تصورمی کرد، این موسیقی مورد توجه قرار گیرد، بیان کرد: همیشه از کاری که انجام می‌دهم مطمئن هستم. شاید خواننده این مصاحبه تصور کند آدم مغروری هستم اما اغلب از جنس کارهایی که انجام می‌دهم، مطمئن هستم. البته فکر می‌کردم عنوان‌بندی پایانی بیشتر گُل کند اما حالا تصنیف اول جلو افتاده است. من در ساخت این موسیقی همه مسائل کشورم را دیدم و این موسیقی را ساختم. در عنوان‌بندی بخش مهمی وجود دارد که می‌گوید: «اگر دل تو را شکستند، تو را به بند کینه بستند…» این بخش از همه‌چیز حرف می‌زند. از انقلاب و حتی جنگ. همه این‌ها را ما در این تصنیف به تصویر کشیدیم.

سالار عقیلی هم که یکی از پرمخاطب ترین و محبوب ترین خوانندگان موسیقی کشورمان است که طی سال‌های گذشته آثار خاطره ساز و پرطرفداری را پیش روی شنوندگان قرار داده، آثاری که برخی از آنها نیز در حوزه موسیقی تیتراژها جایگاه خوبی دارند که از آن جمله می‌توان به خوانندگی در موسیقی تیتراژ سریال‌هایی چون «شهریار»، «کلاه پهلوی»، «پریدُخت»، «شیخ بهایی»، «سال‌های مشروطه»، «تبریز در مه»، «دختری به نام آهو»، «حجر ابن عدی»، «هانیه»، «سایه سلطان» اشاره کرد.

این هنرمند که در این چند مدت از موسیقی تیتراژ سریال «معمای شاه» به عنوان یکی از تک آهنگ‌های منتخب خود نیز در کنسرت‌هایش استفاده می‌کند، چندی پیش بود که در یک گفتگوی رسانه‌ای درباره حضور در سریال معمای شاه گفت: من همیشه به کار در فضاهای تاریخی علاقه داشتم و امروز شرایطی فراهم شده که به واسطه ساخت سریال «معمای شاه» این فضا در اختیار من قرار گذاشته شده است. البته من و آقای زرین، پیش از این در سریال «تبریز در مه» با یکدیگر همکاری داشتیم و همان تجربه خوش به همراه فضای تاریخی سریال که همیشه مورد علاقه من بوده، باعث شد تا دوباره این همکاری شکل گیرد. البته آنچه هم‌اکنون شما به عنوان تیتراژ پایانی می‌شنوید، مدت‌ها پیش خوانده شد و قرار نبود که تیتراژ ابتدایی هم توسط من اجرا شود؛ اما تقریباً یک روز مانده به پخش سریال، تصمیم گرفته شد تا تیتراژ ابتدایی نیز توسط من خوانده شود. من قطعه را گوش کردم و دوست‌اش داشتم و اجرای آن را قبول کردم. ضمن اینکه بنده در روزهای مانده به پخش سریال در ایران نبودم و تنها یک روز به پخش سریال، باقی مانده که از سفر برمی‌گردم و تیتراژ ابتدایی را می‌خوانم. ضمن اینکه من قطعه را از پیش شنیده بودم و تمریناتی هم روی آن داشتم.

در روایت عقیلی برای ساخت موسیقی تیتراژ سریال «معمای شاه» آمده است: ساعت ۶ بعدازظهر وقت استودیو داشتیم، کار را خواندم و میکس و مسترینگ آن انجام شد و ساعت ۱۰ روی آنتن رفت. البته اگر فرصت بیشتری هم در اختیار داشتیم، با همان حالت و کیفیتی که شما در تیتراژ می‌شنوید، می‌خواندم. این تجربه عجیبی برای خود من بود که تا پیش از آن نداشتم و حالا این اتفاق برای یکی از بزرگ‌ترین پروژه‌های تلویزیون رخ داد که در آن ۱۲۰ بازیگر از پیشکسوتانی چون جمشید مشایخی، سیاوش طهمورث، ثریا قاسمی، جعفر والی و غیره تا بازیگران جوان حضور دارند.

این خواننده در پاسخ به پرسش خبرنگار که از وی درباره تعدد خوانش آثار ملی – میهنی پرسش کرد، گفته است: زمانی که یک کار ملی-میهنی به من پیشنهاد می‌شود، با صلابت خاص و اشتیاق بسیاری آن را اجرا می‌کنم و تلاش مضاعفی انجام می‌دهم؛ چون همیشه احساس کرده‌ام به عنوان یک خواننده مقابل مردم و کشورم مسئول هستم.

وی درباره مؤلفه‌های موفقیت موسیقی تیتراژ هم گفت: یک تیتراژ موفق می‌تواند باعث بهتر دیده شدن یک سریال هم بشود و در عین حال، موسیقی تیتراژ با فضای سریال هماهنگی دارد و در واقع، این دو به عنوان مکمل سالار عقیلی: زمانی که یک کار ملی-میهنی به من پیشنهاد می‌شود، با صلابت خاص و اشتیاق بسیاری آن را اجرا می‌کنم و تلاش مضاعفی انجام می‌دهم؛ چون همیشه احساس کرده‌ام به عنوان یک خواننده مقابل مردم و کشورم مسئول هستم هم هستند.

عقیلی تصریح کرد: از دید من، خواندن تیتراژ یک فیلم با کاری که هنرمند در یک آلبوم موسیقایی انجام می‌دهد، کاملاً متفاوت است. چون موسیقی تیتراژ برای یک فیلم ساخته شده و مخاطبین عام‌تری را در بر می‌گیرد. درحالی‌که یک آلبوم موسیقی، برای مخاطبین خاص خواننده وارد بازار می‌شود. در نتیجه فضای این دو کاملاً با هم فرق دارد. شاید اگر هر یک از کارهایی که من در زمینه تیتراژ پذیرفته‌ام، خارج از موسیقی سریال یا فیلم و برای انتشار در یک آلبوم پیشنهاد می‌شد، من اصلاً خواندن‌شان را نمی‌پذیرفتم.

مرحوم افشین یداللهی هم در یکی از گفتگوهایش با اشاره به نحوه سرایش ترانه‌های ملی – میهنی که توانسته با مردم ارتباط خوبی برقرار کند، گفت: به عنوان یک ایرانی برای کشورم و فرهنگ احترام قائلم. مواردی بوده که من متناسب با سریال ترانه‌ای با موضوع وطن گفتم. مدت‌ها بود در ترانه نگاهی عمیق به موضوع وطن نداشتیم. معمولاً حرف‌های شعاری می‌زدیم. بیشتر وطن را در جغرافیا خلاصه می‌کردیم، در آب و کوه و خاک. خصوصیتی که مربوط به ملت ما باشد را کمتر در ترانه‌ها شاهد بودیم. فکر کردم چیزی فراتر باید بگویم. مجموعه فراز و فرودهایی که در طول تاریخ برای مردم ما رخ داده است. وگرنه صرف جغرافیا کافی نیست.

به هر ترتیب موسیقی تیتراژ «سریال معمای شاه» یکی از مهم‌ترین و پرطرفدارترین موسیقی تیتراژهای دهه نود سریال‌های سیماست که توانست در قد و قامت یک ترانه ملی - میهنی عرض اندام ویژه برای خود داشته باشد. عرض اندامی که بعد از پخش چندین و چندباره این سریال در موسیقی متن برنامه‌های مناسبتی قرار گرفت که اولین موسیقی انتخابی شأن همین اثر ماندگار بود. اثری که طی سال‌های اخیر بنا به هزار و یک اما و اگر دیگر رنگ و بوی ماندگاری ندارند و به جز موارد استثنا در شکل و شمایل تجاری تر فرصتی برای عرض اندام دارند.